Muhammed Akkirmânî’nin Ta’rîfâtü’l-fünûn ve menâkıbü’l-musannifîn Adlı Eserinde Felsefî İlimler Algısı

Bu çalışmanın amacı, XVIII. yüzyılda Osmanlı düşünürlerinden biri olan Muhammed Akkirmânî’nin (ö. 1760) Ta’rifâtül-fünûn ve menâkibü’l-musannifin adlı eserindeki bilim anlayışını incelemektir. Mantık, felsefe, kelam, hadis ve dil gibi birçok alanda eseri olan Akkirmânî, hem âlim hem de kadı niteliğine sahiptir. Onun doğa ve metafizik düşüncesini yansıtan en meşhur eseri, İklîlü’t-Terâcim’dir. Akkirmânî’nin İslâm entelektüel geleneğinde “taksîmü’l-ulûm” şeklinde geliştirilen bilim şemalarını Ta’rifâtül-fünûn ve menâkibü’l-musannifin adlı eseri ile izlediği görülmektedir. Akkirmânî’nin mezkûr eserinin temel kaynağı, Taşköprîzâde’nin Miftâhu’s-sa’âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzûati’lulûm adlı eseridir. Akkirmânî, Taşköprîzâde’nin yaptığı gibi, eserinde her bir bilimin tanımını, konusunu, meselelerini, o bilimde öne çıkan belli başlı eserler ve müellifleri hakkında bilgi vermektedir. Akkirmânî, eserinde sistematik bir şekilde ilimleri inceler. O, öncelikle dil ilimleri, ardından âlet ilmi olan mantık ilmini ve felsefî ilimleri, daha sonra da şerî ilimleri (hadis, tefsir, fıkıh, fıkıh usulü ve kelâm) anlatır. Felsefî ilimleri de nazarî ve amelî şeklinde ikiye ayırır ve önce nazarî ilimleri (metafizik, fizik, matematik) ve daha sonra da amelî ilimleri (ahlâk, ev idaresi, siyaset) ele alır. Eser, XVIII. yüzyılda klasik İslâm bilim geleneğinin bir devamı olmasından dolayı dikkat çekicidir.

Anahtar Kelimeler:

Muhammed Akkirmânî (ö. 1760), 18. yüzyıl Osmanlı Düşüncesi, Felsefe, İlim, Fünûn, Bilim

The Conception of Philosophical Sciences in Aqkirmani's Ta'rifatü'l-Fünün wa menakıbü'l-musannifin

The purpose of this study is to analyze al-Aqkirmânî’s (d. 1760) conception of science within the framework of his book Ta’rîfâtu’l-funûn wa menâkibu’l-musannifin. al-Aqkirmânî, a prominent 18th-century Ottoman scholar and qadî , wrote a number of books covering fields such as logic, philosophy, theology, hadith, and language. His most famous work which represents his philosophical and scientific view is İklîlü’tTerâcim. It has been observed that al-Aqkirmânî verified and maintained the scientific mentality of “taksîmü’l-ulûm” in the classical Islamic intellectual tradition with his Ta’rifâtül-fünûn wa menâkibü’l-musannifin. The main source for al-Aqkirmânî’s book was Taşköprîzâde’s Miftâhu’s-sa’âde wa misbâhu’s-siyâde fî mevzûati’l-ulûm. al-Aqkirmânî provides information about a number of scientific books and their authors, as well as descriptions, concepts, and problems of various sciences. His method of systematic analysis begins with the linguistic sciences and continues with logic, hadith, tafsir, fiqh, and kalâm. He divides philosophy into theoretical and practical spheres (alhikma nazariyya and al-hikma amaliyya), followed by an examination of theoretical sciences, including metaphysics, physics, and mathematics, followed by practical sciences, including ethics, economics, and politics. The Ta’rîfâtu’l-funûn is a noteworth contribution to the the continuity of Ottoman intelectual and scientific tradition in the 18th century

Keywords:

Muhammad al-Aqkirmânî (d. 1760), 18th Century Ottoman Thought, Philosophy & Science,

___

Ahmed, M. İ. es-Seyyid: “Mukaddime”, Tertîbü’l-ulûm içinde, thk. Muhammed b. İsmail es-Seyyid Ahmed, Beyrut: Dârü’l-Beşairi’l-İslâmiyye, 1988, s. 5-71.
Akkirmânî: Kadımîr Metni Hidâye Tercümesi: İklîlu’t-Terâcim, Dersaâdet: Matbaa-i Osmâniyye 1316.
......... : Ta’rîfâtü’l-fünûn ve menâkıbü’l-musannifîn, Süleymaniye Ktp., Aşir Efendi, no: 000325, 56 vr.
Âmirî: Kitâbü’l-İ’lâm bi menâkıbı’l-İslâm, nşr. A. Abdulhamîd Gurâb, Riyad 1988.
Ay, Mahmut: Sadruşşerî’a’da Varlık (Ta’dîlu’l-’ulûm Temelinde Kelam-Felsefe Karşılaşması), Ankara: İlahiyat Yayınları, 2006.
Bağdâdî, İsmâil Paşa: Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn esâru’l-musannifîn, II, haz. Nail Bayraktar, İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1990.
Bozyiğit, Ahmet: Akkirmânî’nin Felsefî Görüşleri, (Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), AÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006.
el-Cürcânî, Seyyid Şerif: Kitâbü’t-Ta’rîfât, Beyrut: Mektebetü Lübnan, 1985.
Çetintaş, İbrahim: Saçaklızâde ve İlimler Sınıflaması, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2006.
Derin, Necmi: “Kutbeddin Râzî ve Metafizik Anlayışı”, Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Cilt XI, Sayı 1, Diyarbakır 2009, s. 141-155.
Erünsal, İsmail E.: “Âşir Efendi Kütüphanesi”, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 8.
Fârâbî: el-İbâne an garazi Aristûtâlîs fî Kitâbi mâ ba’de’t-tabî’a, el-Mecmû içinde, Mısır: 1907, s. 40-44.
.........: Kitâbu’l-Burhân, nşr. ve trc. Ömer Mahir Alper-Ömer Türker, İstanbul: Klasik Yayınları, 2008.
.........: Risâletü’t-Tenbîh alâ sebîli’s-sa’âde, nşr. Sehban Halîfât, Ammân: el-Câmiatü’l- Ürdüniyye, 1987.
Fazlıoğlu, İhsan: “İbnü’l-Ekfânî”, DİA, XXI, İstanbul 2000, s. 22-24.
.........: “İki Ucu Müphem Bir Köprü: ‘Bilim’ ile ‘Tarih’ ya da ‘Bilim Tarihi’”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, Türk Bilim Tarihi, C. II, Sayı 2, İstanbul 2004, s. 9-27.
.........: “Selçuklu Döneminde Anadolu’da Felsefe ve Bilim - Bir Giriş-”, Cogito, İstanbul 2001, sayı 29, s. 152-168.
Gazzâlî: Felsefenin Temel İlkeleri (Makâsıdü’l-felâsife), trc. Cemaleddin Erdemci, İstanbul: Vadi Yayınları, 2001.
İbn Manzûr: Lisânü’l-Arab, II, Dâru Sadır, Beyrut t.y.
İbn Sînâ: Kitâbu’ş-Şifâ: II. Analitikler, nşr. ve trc. Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
.........: Metafizik, I, nşr. ve trc. Ekrem Demirli-Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
.........: Metafizik, II, nşr. ve trc. Ekrem Demirli-Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
.........: Risâle fî Aksâmi’l-ulûmi’l-akliyye, nşr. Emin Hindiyye, Tis’u Resâil içinde, Mısır: Matbaatü Hindiyye, 1908, s. 110-111.
.........: Uyûnu’l-hikme, nşr. Abdurrahman Bedevî, Beyrut-Kuveyt 1980.
İbnü’l-Ekfânî: İrşâdü’l-kâsıd ilâ esne’l-makâsıd, ed. Jan Justus Witkam, Leiden: Ter Lugt Pers, 1989.
İhvânü’s-Safâ: Resâilu İhvâni’s-safâ, I, nşr. Ârif Tâmir, Beyrut 1995.
İpşirli, Mehmet: “Âşir Efendi”, DİA, IV, İstanbul 1991, s. 8.
Karaarslan, Nasuhi Ünal: “Keşşâfü Istılâhâti’l-fünûn ve’l-Ulûm”, DİA, XXV, Ankara 2002, s. 330-331.
Katip Çelebi: Keşfü’z-zunûn, I, trc. Rüştü Balcı, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2007.
Kenan, Seyfi: “III. Selim Dönemi Eğitim Anlayışından Arayışlar”, Seyfi Kenan (ed.), Nizâmı-ı Kâdîm’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi, İstanbul: İSAM Yayın- ları, 2010, s. 129-163.
Kindî: “Risâle fî kemmiyyeti kütübi Aristûtâlîs ve mâ yuhtâcu ileyhi fî tahsîli’l-felsefe (Aristoteles’in Kitaplarının Sayısı Üzerine)”, Kindî, Felsefî Risâleler içinde, trc. Mah- mut Kaya, İstanbul: Klasik Yayınları, 2002, s. 264-277.
Kutluer, İlhan: “İlim”, DİA, XXII, İstanbul 2000, s. 109-114.
.........: “Sühreverdî, Maktûl”, DİA, XXXVIII, İstanbul 2010, s. 36-40.
.........: İslâm’ın Klasik Çağında Felsefe Tasavvuru, İstanbul: İz Yayıncılık, 1996.
.........: Yitirilmiş Hikmeti Ararken, İstanbul: İz Yayıncılık, 2011.
Molla, Kemal Faruk: “Mehmed Şah Fenâri’nin Enmûzecu’l-Ulûm Adlı Eserine Göre Fetih Öncesi Dönemde Osmanlılar’da İlim Anlayışı ve İlimler Tasnifi”, DÎVÂN İlmî Araştırmalar, Sayı XVIII, 2005/1, s. 245-273.
Öçal, Şamil: “Osmanlı Kelamcıları Eş’arî miydi?”, Dini Araştırmalar, C. II, Sayı 5, 1999, s. 225-254.
Peters, Francis E.: Antik Yunan Felsefesi Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Paradigma Yayınları, 2004.
Saçaklızâde, Tertîbü’l-ulûm, thk. Muhammed b. İsmail es-Seyyid Ahmed, Beyrut: Dârü’l- Beşairi’l-İslâmiyye, 1988; Türkçe tercümesi, Tertîbü’l-ulûm, trc. Zekeriya Pak-M. Akif Özdoğan, Kahramanmaraş: Ukde Kitaplığı, 2009.
Tâhir, Bursalı Mehmet: Osmanlı Müellifleri, I, haz. A. Fikri Yavuz-İsmail Özen, Meral Yayınevi, İstanbul t.y.
Taşköprîzâde: Miftâhu’s-sa’âde ve misbâhu’s-siyâde fî mevzû’ati’l-ulûm, I, nşr. K. Kâmil Bekrî-A. Ebunnûr, Kahire: 1968; Türkçe tercüme, Mevzûâtü’l-ulûm, I-II, trc. Kemaleddin Mehmed Efendi, İstanbul: İkdam Matbaası, 1313.
Tehânevî: Mevsûatu Keşşâfu ıstılâhâti’l-fünûn, I-II, ed. Refik el-Acem, thk. Ali Dahruc, trc. Abdullah el-Hâlidî-Curc Zînâtî, Beyrut: Mektebetu Lübnan, 1996.
Yakubovych, Mykhaylo M.: “Muhammad al-Aqkirmânî and his ‘Iqd al-La’âlî: The Recep- tion of Ibn Sînâ in Early Modern Ottoman Empire”, Seyfi Kenan (ed.), Osmanlı Araştırmaları, XLI (2013), s. 197-217.
Yenen, Halide: “İbn Sînâ’da İlimler Tasnifi ve Risâle fî Aksâm el-Hikme”, Kutadgubilig Felsefe-Bilim Araştırmaları Dergisi, 14 (2008), s. 59-95.
Yıldız, Sakıp: “Akkirmânî”, DİA, II, İstanbul 1989, s. 270.
Yurtoğlu, Bilal: Keşfü’z-zünûn ve Katip Çelebi’nin Bilim Anlayışı, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2007.