19. Yüzyıl İstanbulu’nda Bazı Tekkelerin Matbaacılık Faaliyetleri

Tanzimat Fermanı'nın ilanından sonra matbaacılık alanında yeni hukuki dü- zenlemeler yapılmıştır. Bu vesileyle kitap satışlarının ve Takvimhane-i Amire'nin gelirlerinin artması hedeflenmiştir. Taşbasma (Litografya) matbaaların gayr-i resmi bir surette sayılarının hızlıca artması üzerine devlet, denetim ve kontrol odaklı önlemler almaya başlamıştır. Bu süreçte, matbaacılık önemli bir sektör haline gelmekle birlikte sayısal olarak yıllık kitap basımı çoğalmıştır. Matbaacı esnafının şekillenmeye başladığı bu dönemde, İstanbul'da beş tekke içerisinde bu mesleğin icra edildiği görülmektedir. Üsküdar ve Sultanahmet'teki Özbekler, Eyüp'teki Kalenderhane, Karyağdı ve Edirnekapı'daki Mustafa Paşa tekkelerinde ciddi anlamda kitap basan matbaaların olduğu görülmektedir. Özellikle, sonuncu tekkede 113 civarında farklı kitabın basıldığı tespit edilmiştir. Bu matbaada (Şeyh Yahya Efendi) salt dini eserlerin basılmadığı mühendislikten roman ve piyese, matematikten yemek kitabına varıncaya kadar geniş bir alanda yayıncılık yapıldığı anlaşılmaktadır. Modernleşme sürecinde çok önemli bir işleve sahip olan matbaacılığın tekke gibi geleneksel dini kurumlar tarafından icra edilmesi, onların modernleşme sürecine etkin bir şekilde katıldıklarını göstermektedir.

The Printing Activities of Some Sufi Lodges in Istanbul in 19th Century

Tanzimat Fermanı’nın ilanından sonra matbaacılık alanında yeni hukuki dü- zenlemeler yapılmıştır. Bu vesileyle kitap satışlarının ve Takvimhane-i Amire’nin gelirlerinin artması hedeflenmiştir. Taşbasma (Litografya) matbaaların gayr-i resmi bir surette sayılarının hızlıca artması üzerine devlet, denetim ve kontrol odaklı önlemler almaya başlamıştır. Bu süreçte, matbaacılık önemli bir sektör haline gelmekle birlikte sayısal olarak yıllık kitap basımı çoğalmıştır. Matbaacı esnafının şekillenmeye başladığı bu dönemde, İstanbul’da beş tekke içerisinde bu mesleğin icra edildiği görülmektedir. Üsküdar ve Sultanahmet’teki Özbekler, Eyüp’teki Kalenderhane, Karyağdı ve Edirnekapı’daki Mustafa Paşa tekkelerinde ciddi anlamda kitap basan matbaaların olduğu görülmektedir. Özellikle, sonuncu tekkede 113 civarında farklı kitabın basıldığı tespit edilmiştir. Bu matbaada (Şeyh Yahya Efendi) salt dini eserlerin basılmadığı mühendislikten roman ve piyese, matematikten yemek kitabına varıncaya kadar geniş bir alanda yayıncılık yapıldığı anlaşılmaktadır. Modernleşme sürecinde çok önemli bir işleve sahip olan matbaacılığın tekke gibi geleneksel dini kurumlar tarafından icra edilmesi, onların modernleşme sürecine etkin bir şekilde katıldıklarını göstermektedir.

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Sadaret Mektubî Mühimme (A.MKT.MHM)

BOA, Cevdet Maarif (C.MF),

BOA, İrade-i Dahiliyye (İ. DH)

BOA, İrade-i Meclis-i Vâlâ (İ.MVL)

BOA, Kamil Kepeci [KK],

BOA, Maliyeden Müdevver (MAD )

BOA, Maarif Mektubî (MF.MKT)

BOA, Yıldız Perakende Zaptiye (Y.PRK.ZB)

Devlet Sâlnâmesi, sene 1294, 1302.

Takvim-i Vekâyi

Abdurrahman Şeref: Tarih Musahabeleri, İstanbul: Matbaa-i Âmire 1339. Ahmed Rıfat: İlaveli Telgraf Risalesi, İstanbul 1292.

Baysal, Jale: Müteferrika’dan I. Meşrutiyet’e Osmanlı Türklerinin Bastıkları Kitaplar, İstanbul 1968

..........: Kitap ve Kütüphane Tarihine Giriş, İstanbul: Türk Kütüphaneler Derneği İstanbul Şubesi Yayını 1992.

Bektaş, Cengiz: “Özbekler Tekkesi I”, Tarih ve Toplum, XIV, (1986), s. 40-45.

..........: “Özbekler Tekkesi II”, Tarih ve Toplum, XV, (1986), s. 38-43.

Bereketzâde İsmail Hakkı: Yâd-ı Mâzi, İstanbul: Tevsi-i Tıbâat Matbaası, 1332.

Beydilli, Kemal: “Matbaa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXVIII, (Ankara: 2003), s. 108.

Ceyhan, Âdem: Türk Edebiyatı’nda Hazret-i Ali Vecizeleri, Ankara: Öncü Kitap, 2006.

Çift, Salih : “1826 Sonrasında Bektaşilik ve Bu Alanla İlgili Yayın Faaliyetleri”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 12/1, (2003), s. 249-268.

Çolak, Güldane: Osmanlı Matbaacılığında Takvimhâne-i Âmire’nin Yeri ve Önemi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2011.

Eisenstein, Elizabeth: “Okuma Kamusunun Yükselişi”, David Crowly-Paul Hayer(ed.), İletişim Tarihi Teknoloji-Kültür-Toplum, Ankara: Phoneix Yayınları 2010.

Emsâlü’l-Lokman fî Tehzibi’l-Ezhan (Fables de Loqman le Sage), İskender (Çev), İstanbul 1292.

Ertuğ, Hasan Refik: Basın ve Yayın Hareketleri Tarihi, İstanbul: Sulhi Garan Matbaası 1959.

Gerçek, Selim Nüzhet: Türk Taş Basmacılığı, İstanbul: Devlet Basımevi 1939.

İhtifalci Mehmed Ziya: Yenikapı Mevlevihanesi, Murat A. Karavelioğlu (Haz.), İstanbul: Ataç Yayınları 2005.

İlmiyye Sâlnâmesi Osmanlı İlmiyye Teşkilatı ve Şeyhülislamlar, S. Ali Kahraman, A. Nezih Galitekin, Cevdet Dadaş (Yay.), İstanbul 1998.

Kabacalı, Alpay: Başlangıcından Günümüze Türkiye’de Matbaa, Basın ve Yayın, İstanbul: Literatür Yayınları 2000.

Kenan, Seyfi: “III. Selim Döneminde Eğitim Anlayışında Arayışlar”, Seyfi Kenan (Ed.), Nizâm-ı Kâdim’den Nizâm-ı Cedîd’e III. Selim ve Dönemi /Selim III and His Era from Ancien Régime to New Order, İstanbul: İSAM 2010, s. 129-164.

Mustafa Fethi: Düsturu’l-Mühendisîn, İstanbul 1289.

Necib Baba: 1293 Senesi Sâl-i Âlem Takviminin Ahkâm-ı Remliye Pusulasıdır, İstanbul: Şeyh Yahya Efendi Matbaası 1293.

Nesîb Yusuf Dede: Rişte-i Cevâhir, İstanbul: Takvim-i Vekâyi Matbaası 1257. Semen, Gürdal: Nesîb Dede, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Rişte-i Cevâhir, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2006.

Smith, Grace Martin: “e Ozbek Tekke of Istanbul”, Der Islam, 57/2, (1980), s. 131- 132.

Tanman, M. Baha: “Mustafa Paşa Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 5, (İstanbul: 1994), s. 564-565.

..........: “Özbekler Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 6, (İstanbul: 1994), s. 200.

Vatin, Nicholas-Zarcone, Thierry: “Un Tekke Bektachi D’Istanbul: Le Tekke De Karyagdi (Eyüp)”, Alexandre Popovic-Gilles Veinstein (Ed.), Bektachiyaa, İstanbul: Isis Press 1995, s. 215-265.

Varol, Muharrem: “Osmanlı Devleti’nin Tarikatları Denetleme Siyaseti ve Meclis-i Meşâyih’in Bilinen; Ancak Bulunamayan İki Nizamnâmesi”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 23, (İstanbul 2010), s. 39-68.

Yücer, Hür Mahmud: Osmanlı Toplumunda Tasavvuf (19. Yüzyıl), İstanbul: İnsan Yayınları 2003.

Zâkir Şükrü Efendi: Die Istanbuler Derwisch Konvente Und Ihre Scheiche - Mecmu‘a-i Tekâyâ, Klaus Kraiser (ed.), Freiburg 1980.

Zarcone, ierry: “Karyağdı Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi 4, (İstanbul: 2003), s. 475-476.

..........: “Historie Et Croyances Des Dervishes Turkestanais Et Indiens A Istanbul”, Anatolia Moderna II, (Paris: 1991), s. 137-200.

http://ktp.isam.org.tr (Erişim Tarihi: 21.01.2012)

http://katalog.ibb.gov.tr/Yordam01.htm (Erişim Tarihi: 21.01.2012) http://www.mkutup.gov.tr/ (Erişim Tarihi: 21.01.2012)