Ebû Hanîfe Mürcie İlişkisi Tasavvurunun Tarihsel Seyri

Hicri 2. asırdan itibaren iki yüzyıl, İslam düşüncesinin en hızlı gelişim gösterdiği bir dönemi içermektedir. Bu periyotta İslam düşüncesine katkıları olan birçok alim öne çıkmıştır. Bunlar arasında Ehl-i Rey’in lideri olarak kabul edilen Ebû Hanîfe’nin özel bir yeri bulunmaktadır. Onun bu konumu, sadece fıkhı sistemleştirmesi ve bunu rey merkezli olarak yapmasıyla ilgili değildir. Erken dönem tabakâtlarda, onun Ehl-i Rey oluşunun ifade edilmesinin hemen ardından Mürcie ile ilişkili olduğuna dair rivayetlere de yer verilmektedir. Bu durumun arka planında, yaşadığı dönem ve coğrafyanın sosyo-kültürel ve sosyo-politik şartlarının ciddi bir etkisi vardır. Onun Mürcie ile irtibatli olarak anılmasında Ehl-i Hadîs çevrelerin ciddi bir katkısı söz konusudur. Mihne sürecinde yaşananlar, sonrasında Hanefîlere olumsuz bir şekilde yansımıştır. Ehl-i Hadîs çevrelerinin Hanefîlere eleştirileri genellikle onların sembolik liderleri Ebû Hanîfe üzerinden olmuştur. Mihne sürecinin etkileri azalmaya başladıktan sonra, Ebû Hanîfe’ye olan sert duruşun yumuşamaya başladığı gözlenmektedir. Bu süreçten sonra o, Eş‘arî müelleflerce “Sünnî” çerçeve içerisinde değerlendirilmeye başlamıştır. Ebû Hanîfe-Mürcie ilişkisi günümüzde de tartışılmaya devam eden bir konudur. Konu batılı muasır araştırmacıların ilgisini çekmiştir. Mezhebi aidiyetin ortaya çıkardığı ilgi sebebiyle Türkiye’de de konuya dair farklı tasavvurlar ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler:

: İslam Mezhepleri Tarihi, Ebû Hanîfe, Hanefîlik, Mürcie, Ehl-i Hadîs

Historical Process of the representation of Abū Ḥanīfa and Murji’a Relationship

Two centuries from the 2nd century of the Hijrī include a period in which Islamic thought developed the fastest. During this period, many scholars who contributed to Islamic thought came to the fore. Among them, Abū Ḥanīfa, who is accepted as the leader of the Ahl al-Ra’y, has a special place. This position of his is not just about his systematization of fiqh and his way of doing it in a ra’y-oriented way. In the early ṭabakāt, there are also rumors that he was related to Murji’a, right after he was stated to be Ahl al Ra’y. In the background of this situation, the socio-cultural and socio-political conditions of the period and geography in which he lived have a serious effect. The Ahl-i Ḥadīth circles have a significant contribution to the fact that he is mentioned in connection with Murji’a. After what happened during the miḥna process, it reflected negatively on the Ḥanafīs. The criticism of the Ahl-i Ḥadīth circles against the Ḥanafīs was generally through their symbolic leader, Abū Ḥanīfa. It is observed that the harsh stance towards Abū Ḥanīfa began to soften after the effects of the mihne process began to wane. After this process, it started to be evaluated within the framework of "Sunnī" by the Ashʿarite scholars. The relationship between Abū Ḥanīfa and Murji’a is an issue that continues to be discussed today. The subject has attracted the attention of western contemporary researchers. With interest revealed by the sense of belonging denomination, different considerations have emerged on the subject in Turkey.

Keywords:

History of Islāmic Sects, Abū Ḥanīfa, Ḥanefism, Murjia, Ahl-i Ḥadīth,

PDF

___

Alibekiroğlu, Fatmanur. “Tarihsel Süreçte Hanefîlik-Mu’tezile İlişkisi”, Basılmamış Doktora Tezi, Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2018.
Aras, M. Özgü, “Hammâd b. Ebî Süleymân”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1997, cilt 15.
Avcı, Casim, “Kûfe”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 2002, cilt 26; ss.339-342.
Aydınlı, Osman, Akılcı Din Söylemi; Farklı Yönleriyle Mu’tezile Ekolü, Hititkitap Yayınları, Ankara 2010.
Bahcıvan, Seyyid, "İrca Fikri ve Ebû Hanife’nin İrcâ İle İthamına Bir Bakış". Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi,8 / 8 (Eylül 1998), ss. 141-176.
Bozkurt, Nahide “İbn Hübeyre”, TDV İslam Ansiklopedisi, İstanbul 1999, cilt 20, ss. 81-82.
Buhârî, Muhammed b. İsmâîl (ö. 256/870), Târîhü’l-Kebîr, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut t.s., cilt 8.
Ess, Josef Van, İlmü’l-Kelâm ve’l-Müctema’ fî Karni’s-Sânî ve’s-Sâlisi li’l-Hicrî, Çev. D. Salime Salih, Menşûrâtü’l-Cemel, Bağdad, Beyrut 2008, cilt 1.
Fesevî, Ebû Yûsuf Yakub b. Süfyân (ö. 277/890), Kitâbü’l-Ma’rife ve’t-Târîh, Bağdat 1975, cilt 2.
Givony, Joseph, “The Murjia and The Theological School of Ebu Hanifa: A Historical and Ideolojical Study”, Basılmamış Doktora Tezi, Edinburgh Üniversitesi, 1977.
Hâlîfe Hayyat (ö. 280), Târîhü Hâlîfe Hayyat, tahk. Doktor Ziyâü’l-Ömerî, Dârü Tayyibe, Riyad 1985.
Hatîb el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Ali b. Sâbit (ö.462/1071), Târîhu Medînetü’s-Selâm tahk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf, Dâru’l-Ğarbu’l-İslâmî, cilt 15.
Neşvân el-Himyerî, İbn. Saîd (ö. 573/1178), el-Hûri’l-Iyn, tahk. Kemâl Mustafa, Mektebetü’l-Yemeniyye, Beyrut 1985.
İbn Abdilberr, Ebû Ömer Cemâlüddîn (ö.467/1071), Câmiu Beyâni’l-İlm ve Fazlihî, tahk. Ebu’l-Eşbâl ez-Züheyrî, Dâru’l-İbni’l-Cevzî, Kahire 1994, cilt 2.
İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec (ö. 597/1201), Menâkibu’l-İmâm Ahmed b. Hanbel, tahk. Abdullah b. Abdülmuhsin e’t-Türkî, Hicr Yayınları, Riyad 1988-1989.
İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed (ö. 852/1449), Hedyü’s-Sârî Mukaddimetü Fethi’l-Bârî, tahrc. Muhibbuddîn el-Hatîb, Mektebetü’s-Selefiyye, Beyrut ts.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed el-Büstî (ö.354/965), Kitâbu’l-Mecrûhîn mine’l-Muhaddisîne ve’d-Duafâi ve’l-Metrûkîn. tahk. Muhammed Abdülmecid es-Selefî, Riyad Dâru’s-Sumay’î, 2000, cilt 1.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim ed-Dîneverî (ö. 276/889), el-Meârîf, tahk. Servet Ukkâşe, Kahire 1981.
İbnü’l-Murtazâ, El-Mehdî Lidînillah Ahmed b. Yahyâ (ö. 840/1437), Tabakâtü’l-Mu’tezile, tahk. Susanna Diwald Wil-zer, Beyrut: en-Neşerâtü’l-islâmiyye, 1961.
İbn Sa’d, Ebû Abdillâh Muhammed el-Bağdâdî(ö. 230/845), Tabakâtü’l-Kübrâ, Mektebetü’l-Hanci, Kahire 2001, cilt 8.
İbn Teymiyye, Takiyyüddîn (ö. 728/1328), Kitâbü’l-İmân, tahrc. Muhammed Nâsiruddîn Elbânî, el-Mektebü’l-İslâmî, Beyrut, Dimeşk, Umman 1996.
İbn Teymiyye, Takiyyüddîn (ö. 728/1328), Mecmûatü’l-Fetâvâ, tahrc. Âmîr el-Cezzâr, Enver el-Bâz, Dâru’l-Vefâ, Mısır 2005, cilt 7.
İbnü’l-Murtazâ, El-Mehdî Lidînillah Ahmed b. Yahyâ (ö. 840/1437). Tabakâtü’l-Mu’tezile, tahk. Susanna Diwald Wilzer, Beyrut en-Neşerâtü’l-islâmiyye, 1961.
İnal, İbrahim Hakkı, “Mezhepler Tarihi Literatüründe Öteki Algısı: Mürcie Örneği”, Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 19, Sayı 31, Ocak–Haziran 2014, ss. 223-235.
Kâ‘bî, Ebü’l-Kâsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd el-Belhî (ö. 319/931). Kitâbu’l-Makâlât ve meahu Uyûnu’l-Mesâil ve’l-Cevâbât, tahk. Hüseyin Hansu, Râcih Kürdî ve Abdülhamid Kürdî, İstanbul: Kuramer, 2018.
Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî (ö. 415/1025). Fazlü’l-İ’tizâl ve Tabakâtu’l-Mu’tezile, tahk. Fuad Seyyid, Tunus: Dâru’l-Kütübi’l-Mısrıyye, 1986.
Karadaş, Cafer, “Mürcie’nin Mezhepliği Problemi ve Ebû Mansur el-Mâturîdî”, Büyük Türk Bilgini İmâm Mâturîdî ve Mâturîdîlik, İFAV Yayınları, İstanbul 2012, ss. 147-175.
Kâsım b. Sellâm, Ebû Ubeyd (ö. 224/838), Kitâbü’l-Îmân ve Meâlimühü ve Sünenühû ve İstikmâlühû ve Derecâtühû, tahk. Muhammed Nâsırü’d-Dîn Elbânî, Riyad Mektebetü’l-Meârif, 2000.
Kerderî, Muhammed b. Muhammed, Menâkıbü’l-İmâm Ebû Hanîfe, Çev. Muhammed b. Ömer Halebî, Mustafa S. Kaçalin, Misvak Neşriyat, İstanbul 2010, cilt 2.
Kevserî, Muhammed Zâhid, Te’nîbü’l-Hatîb, yy. 1990.
Koçinkağ, Mansur, Erken Dönem İslam Hukuk Düşüncesinde Re’y ve Hadis, Rağbet Yayınları, İstanbul 2018.
Kummî/Nevbahtî, Kitâbu’l-Makâlât ve’l-Fırak-Fıraku’ş-Şia, Ankara Okulu Yayınları, Ankara 2004.
Kutlu, Sönmez, Türklerin İslamlaşma Sürecinde Mürcie ve Tesirleri, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2010.
Kutlu, Sönmez, İslam Düşüncesinde İlk Gelenekçiler, Kitâbiyât Yayınları, Ankara 2002.
Madelung, Wilferd, “Horasanda ve Mâverâünnehir’de İlk Mürcie ve Hanefîliğin Yayılışı”, İmam Mâturîdî ve Mâturîdîlik, haz. Sönmez Kutlu, Otto Yayınları, 2011.
Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed (ö. 333/944), Kitâbü’t-Tevhîd, (thk. Bekir Topaloğlu ve Muhammed Aruçi), Ankara: TDV yay., 2017.
Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed (ö. 333/944), Te’vîlâtü Ehl-i’s-Sünne. tahk. Mecdi Bâsellûm, Beyrut Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005, cit 1.
Nesefî, Ebû Mutî Mekhûl b. Fadl, Kitâbü’r-Red alâ ehli’l-Bida ve’l-Ahvâli’d-Dâlle, tahk. Seyit Bahcıvan, Hikmetevi Yayınları, Konya 2013.
Taberî, Muhammed b. Cerîr (ö. 310/923). Târihu’t-Taberî. Dâru’t-Türâs, Beyrut 1967.
Öz, Mustafa, İmam-ı Azam’ın Beş Eseri, “Ebû Hanîfe’nin Osman el-Bettî’ye Yazdığı Risâle”, İfav, İstanbul 2012.
Sa’dî e l-Hâşimî, Ebû Zur’a er-Râzî ve Cuhûhuduhû fi’s-Sünneti’n-Nebeviyyeyye mea Tahkîki Kitâbi’d-Duafâi ve Ecvibetihi alâ es’ileti’l-Berzâî, Medine 1989.
Semerkandî, Ebû Seleme (ö.IV/IX. asrın ikinci yarısı), Ebû Seleme es-Semerkandî ve Akâid Risâlesi(Cümelü Usûlü’d-Dîn), Çev. Ahmet Saim Kılavuz, İstanbul Emek Matbaacılık, 1989.
Şehristânî, Ebü’l-Feth Muhammed b. Abdilkerîm(ö. 548/1153), Milel ve Nihal- Dinler, Mezhepler ve Felsefî Sistemler Tarihi. Çev. Mustafa Öz, Litera Yayınları, İstanbul 2011.
Türcan, Galip, “Ebu Hanife İrcâ İlişkisi”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, yıl: 2002, sayı: 9, ss. 97-123.
Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ (ö. 322/934), Kitâbi’d-Duafâi’l-Kebîr, tahk. Abdülmutî’ Emin Kal’ac’i, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut ts., cilt 4.
Ümit, Mehmet “Mihne Sürecinde Hanefîler”, Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 9/17, (2010/1), ss. 101-130.
W. Montgomery Watt, İslam Düşüncesinin Teşekkül Devri Çev. Ethem Ruhi Fığlalı, Sarkaç Yayınları, Ankara 2010.
W. Montgomery Watt. İslamın İlk Dönemlerinde Hür İrade ve Kader. çev. Arif Aytekin, Bereket Yayınları, İstanbul 2011.
Wensinck, A. C. The Muslim Creed, Great Britain, Cambridge 1932.
Yeşil, Mahmut, “Tarihî Süreçte Te’lif Edilen “Kitabu’l-Îman”lar ve Günümüze Yansımaları”, Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 32, 2011, ss. 7-34.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed (ö. 748/1348), Mîzânü’l-İ’tidâl fî Marifeti’r-Ricâl, tahk. Ali Muhammed el-Buhârî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut ts., cilt 2.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed (ö. 748/1348), Siyer-i A’lâmi’n-Nübelâ, tahk. Şuayb el-Arnaûd, Me’mûn el-Sağırcî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut 1981, cilt 4.