Teşekkül Sürecinde Sûfîlere Baskı Örnekleri Bağlamında Tasavvuf İlminin Oluşumu

Günümüzde tasavvuf ilminin oluşumuna dair hususlar araştırmacıların ilgisini çekmekte ve bu konuda çeşitli çalışmalar yapılmaktadır. Bu çalışma tasavvuf ilminin oluşumuna yönelik yapılan çalışmalara katkı sağlamak adına sûfîlere karşı yapılan baskı hadiselerinin tasavvuf ilminin oluşumuna ne gibi etkilerinin olduğunu incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışma başlığımızın odak noktası olan baskı hadiseleri incelendiğinde verilerin çoğunlukla sûfî müelliflerinin anlatılarından oluştuğu görülmektedir. Kaynak çeşitliliğinin eksikliği göz önüne alınarak baskı örnekleri üzerinde genel bir yargıya varmaktan kaçınmak gerekmektedir. Kaynaklarda belirtilen baskı örneklerinin bireysel mi yoksa mihne olayındaki gibi toplu bir baskı hadisesi olup olmadığı incelendiğinde baskıların önemli ölçüde bireysel hadiseler olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu vesileyle sûfîlere karşı Sülemî’nin Mihanu’s-sûfiyye adlı eserinde işaret ettiği gibi toplu bir mihne sürecinden bahsedilemeyeceği düşünülebilir. Ancak her ne kadar alana dair kaynak çeşitliliği yetersiz olsa da eldeki kaynaklar baskı hadiselerinin yaşandığında ittifak halindedir. Baskıların özellikle zühd döneminden tasavvuf dönemine geçiş sürecinde yaşandığı görülmektedir. Bu haliyle Kuşeyrî’nin söylemiyle H. II. asırdan itibaren sûfîler olarak anılan tasavvuf ehlinin yeni oluşturdukları fikir ve davranışlarının toplum ve özellikle ulemâ tarafından hoş karşılanmadığı görülmektedir. Yaşanan çatışmanın baskılar ve sûfîlerin bulundukları toplumdan uzaklaştırılmasıyla sonuçlanması üzerine sûfî müellifleri eserler kaleme alarak tasavvufa yöneltilen suçlamalara karşı tasavvufun Ehl-i sünnet çizgisinde olduğunu savunmuşlardır. Sûfî müellifleri eserlerinde baskı hadiselerinin varlığından ve sûfîler arasında sahte sûfîlerin olduğundan ısrarla söz etmişlerdir. Sûfîlerin eserlerinde bu hususlara değinmesinin sebebi tasavvufa yöneltilen suçlamaların sahte sûfîlerden dolayı olduğunu belirterek tasavvufu diğer İslamî ilimler arasına yerleştirmek istemeleridir. Onların bu uğraşları karşılık bulmuş olmalı ki XI. yüzyılın ilk yarısından itibaren sûfîler ve onların çatışma yaşadıkları zümreler arasında uzlaşma emarelerine rastlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Tasavvuf, Sûfîler, Zühd, Ulemâ, Ehl-i Sünnet, İslâmî İlimler

The Formation of Science of Sufism in the Context of Press Examples to Sufis in the Process of Entity

Today, the issues related to the formation of the science of Sufism attract the attention of researchers and various studies are carried out on this subject. This study aims to examine what kind of effects the incidents of pressure against Sufis have on the formation of the science of Sufism in order to contribute to these studies conducted for the formation of the science of Sufism. When the pressure incidents, which are the focus of our working title, are examined, it is seen that the data mostly consist of the narratives of Sufi authors. Given the lack of diversity of sources, it is necessary to avoid making a general judgment on examples of pressure. When it examines whether the examples of pressure mentioned in the sources are individual or collective pressure, as in the mihna event, it is revealed that pressure is a highly individual event. On this occasion, it may be thought that a collective mihna process cannot be mentioned against the Sufis, as Sulemi points out in his work Mihanu's-sufiyya. However, although the diversity of resources in the field is insufficient, the available resources are in alliance when pressure incidents occur. It is seen that the pressures were experienced especially during the transition period from the period of asceticism to the period of mysticism. As is, it is seen that the newly formed ideas and behaviors of the people of Sufism, who have been referred to as Sufis since H. 2nd century with the discourse of Kuşeyri, are not welcomed by society and especially by the ulema. After the conflict resulted in pressure and the removal of Sufis from their community, Sufi authors wrote works advocating that Sufism was along the lines of Ahl as-sunnah against the accusations against Sufism. Sufi authors have persistently mentioned the existence of incidents of pressure in their works and that there are deceptive Sufis among Sufis. The reason why Sufis mention these issues in their works is that they want to place Sufism among other Islamic sciences by stating that the accusations against Sufism are due to deceptive Sufis. Their efforts must have been reciprocated, as there have been signs of reconciliation between the Sufis and the community with which they have been in conflict since the first half of 11th century.

Keywords:

Mysticism, Sufis, Asceticism, Ulama, Ahl al-Sunnah, Islamic Sciences,

PDF

___

Afîfî, Ebu’l-Alâ. Tasavvuf: İslâm’da Manevî Hayat. çev. Ekrem Demirli - Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
Akbaş, Murat. XI. Ve XII. Yüzyılda Nişabur. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
Arberry, A. J. Tasavvuf: Müslüman Mistiklere Toplu Bakış. çev. İbrahim Kapaklıkaya. İstanbul: Gelenek Yayıncılık, 2004.
Ateş, Süleyman. “Cüneyd-i Bağdâdî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/119-121. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
Ateş, Süleyman. İşârî Tefsîr Okulu. Ankara: AÜİF Yayınları, 1974.
Attâr, Ferîdüddin. Tezkiretü’l-Evliyâ. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2017.
Avfî, Sedîdeddîn Muhammed. Câmiʻü’l-Hikâyât Tercümesi. çev. Nazîr İbrâhîm. haz. Müjgân Çakır. İstanbul: Dün Bugün Yarın Yayınları, 2019.
Bağdadî, Abdülkahir. el-Fark Beyne’l-Fırak (Mezhepler Arasındaki Farklar). çev. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: TDV Yayınları, 2018.
Başer, Hacı Bayram. “Klasik Dönem İslam Toplumunda Sûfîler ve Siyaset: Karşılıklı Etkileşimlerin Tasavvufun Gelişimindeki Rolü Üzerine Bazı Değerlendirmeler”. Tarihten Günümüze Sûfî-Siyaset İlişkileri. ed. Salih Çift - Takyettin Karakaya. haz. İsmail Kurt. 49-116. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
Bilgin, Mustafa. “Ebû Osman el-Mağribî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/208-209. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Böwering, Gerhard. “Zulme Uğrayan ve İlhadla Suçlanan İlk Sûfîler”. çev. Abdurrezzak Tek. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/2 (Haziran 2003), 361-384.
Brockelman, C. İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi. çev. Neşet Çağatay. 1. Cilt (1-3. Kısımlar). Ankara: AÜ Basımevi, 1964.
Bündari, Kıvâmüddîn Ebû İbrâhîm el-Feth b. Alî. Zübdetü’n-Nusra ve Nuhbetü’l-Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi). çev. Kıvameddin Burslan. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
Câmî, Abdurrahman. Nefahâtü’l-Üns (Evliya Menkıbeleri). terc. Lâmiî Çelebi. haz. Süleyman Uludağ - Mustafa Kara. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2011.
Demirci, Mehmet. “Ebû Saîd el-Harrâz”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 10/222-223. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
Demirli, Ekrem. “Tasavvuf Araştırmalarında Dönemlendirme Sorunu: Din Bilimleri ile Metafizik Arasında Tasavvufun İlim Olma Mücadelesi”. Nazariyat İslâm Felsefe ve Bilim Tarihi Araştırmaları Dergisi 2/4 (Nisan 2016), 1-29.
Demirli, Ekrem. “Tasavvufun Bir Din Bilimi Haline Gelmesi: Ümmi Geleneğin Dönüşme Süreci ve Nesnel Bilim Alanının Genişlemesi”, Balkan Çalışmaları Dergisi 1/1 (Aralık 2021), 7-37.
Erginli, Zafer. “İlk Zâhidlerin Siyasetle İlişki Biçimlerinin Tasnifi Mümkün Müdür?”. Tarihten Günümüze Sûfî-Siyaset İlişkileri. ed. Salih Çift - Takyettin Karakaya. haz. İsmail Kurt. 117-174. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
Ess, Josef Van. “Tasavvuf ve Muhalifleri: Statüler, Mihneler ve Dönüşümler Üzerine Düşünceler”. çev. Zafer Erginli. Doğuşundan Günümüze Tasavvufa Dair Tartışmalar: On Üç Asırlık İhtilaf ve Mücadele. ed. Frederick De Jong - Bernd Radtke. haz. Salih Çift. 17-32. Ankara: TTK Yayınları, 2020.
Furat, Ahmed Subhi. “Ebû Bekr eş-Şiblî (V. 334-945)”. İslâm Medeniyeti Dergisi 15 (Ekim 1968), 12-13.
Goldziher, Ignaz. “İslâmiyetin İlk Zamanlarında Zühd”. çev. Hayrani Altıntaş. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 24/1 (1981), 539-546.
Gölpınarlı, Abdülbaki. Melâmîlik ve Melâmîler. İstanbul: Kapı Yayınları, 2017.
Gürer, Dilaver. “ŞİBLÎ, Ebû Bekir”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 39/125-126. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Hanieh, Hassan Abu. Sufism and Sufi Orders: Gods Spiritual Paths Adaptation and Renewal in the Context of Modernization. Amman: Friedrich-Ebert-Stiftung Publis, 2011.
Hargûşî, Ebû Saʻd Abdulkerim b. Muhammed. Ebû Saʻd el-Hargûşî (Zaman-Hayatı-Eserleri) ve Tehzîbü’l-esrâr’ı. nşr. İrfan Gündüz. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doçentlik Tezi, 1990.
Hodgson, Marshall G. S. İslam’ın Serüveni: İslam’ın Klasik Çağı. çev. Berkay Ersöz. 3 Cilt. Ankara: phonix Yayınevi, 2017.
Hücvirî, Ali b. Osman Cüllâbî. Keşfu’l-Mahcûb (Hakikat Bilgisi). haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2018.
İbn Haldun. Mukaddime, haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2016.
İbnü’l-Cevzî. Telbîs-i İblîs (Şeytanın Ayartması). çev. Savaş Kocabaş. İstanbul: Elif Yayınları, 2003.
İbnü’l-Esîr, Ebü’l-Hasen İzzüddîn Ali b. Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el-Cezerî. el-Kâmil fi’t-Târîh (İslâm Tarihi). çev. Ahmet Ağırakça vd. İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2016.
İmam Suyûtî, Târîhu’l-Hulefâ (Halifeler Tarihi), thk. Cemal Mahmud Mustafa, çev. Abdullah Gündüz, (İstanbul: Asalet Yayınları, 2019.
İmam Şârânî. Tabakatü’l-Kübrâ (Evliyalar Ansiklopedisi). çev. Abdulkadir Çiçek. 2 Cilt. İstanbul: Bedir Yayınevi, 2017.
İsfahânî, Ebu Nuaym. Hilyetu’l-Evliyâ ve-Tabakatu’l-Asfiyâ. çev. Hüseyin Yıldız vd. 12 Cilt. İstanbul: Ocak Yayıncılık 2015.
Islamic Mysticism Contested: Thirteen Conturies of Controversies and Polemics. ed. Frederick De Jong - Bernd Radtke. Leiden: Brıll, 1999.
Kandemir, M. Yaşar. “Gulâmu Halîl”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/187. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
Karamustafa, Ahmet T. Tasavvufun Oluşumu, çev. Nagihan Doğan. İstanbul: İBÜ Yayınları, 2017.
Kelâbâzî, Ebubekir Muhammed b. İshak. Doğuş Devrinde Tasavvuf: Taʻarruf. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
Knysh, Alexander. “Sufism”. The New Cambridge History of İslam: İslamic Cultures and Societies to the End of the Eighteenth Century. ed. Robert Irwın. 4. Cilt. New York: Cambridge University Press, 2010. 60-104.
Kuşeyrî, Abdulkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi. haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
Lapidus, Ira M. İslâm Toplumları Tarihi. çev. Yasin Aktay. 2 Cilt. İstanbul: İletişim Yayıncılık, 2016.
Malamud, Margaret, “Orta Çağ Nişabur’unda Tasavvufi Teşkilatlar ve Otorite Yapıları”, çev. Hicret Karaduman, Bozok Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi BOZİFDER 16/16 (Aralık, 2019), 217-242.
Massignon, Louis. La Passion de Hallaj, martyr mystique de’l-Islam. 1-2. Paris: Geuthner, 1922; 1-4, Paris: Gallimard, 1975.
Mekkî, Ebû Tâlib. Kûtü’l-Kulûb (Kalplerin Azığı). çev. Muharrem Tan. 4 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2004.
Melchert, Christopher, Sünnî Düşüncenin Teşekkülü: Din – Yorum – Dindarlık, çev. Ali Hakan Çavuşoğlu, İstanbul: Klasik Yayınları, 2019.
Miskeveyh, Ebû Ali Ahmed b. Muhammed Ya’kub b. el-Hâzin, Tecâribü’l-Ümem, çev. Kıvameddin Burslan, haz. Mehmet Şeker vd, 2 Cilt. Ankara: TTK Yayınları, 2016.
Nedîm, Muhammed b. İshâk. el-Fihrist (İlk Dönem İslâm Kültür Atlası). çev. Mehmet Yolcu vd. ed. Mehmet Yolcu. İstanbul: Çıra Yayınları, 2017.
Nicholson, Reynold A. Tasavvufun Menşei Problemi. çev. Abdullah Kartal. İstanbul: İz Yayıncılık, 2018.
Ocak, Ahmet. “Selçuklular Döneminde Bağdat ve Çevresinde Tasavvuf Hareketleri”. Irak Dosyası. haz. Ali Ahmetbeyoğlu vd. 1/87-108. İstanbul: Tatav-Tarih ve Tabiat Vakfı Yayınları, 2003.
Râzî, Fahreddin. “İtikâdâtu Fırakı’l-Müslimîn Ve’l-Müşrikîn”. çev. Faruk Sancar, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 9/2 (2009), 235-274.
Safi, Omid. The Politics of Knowledge in Premodern Islam: Negotiating Ideology and Religious Inquiry. Chapel Hill: The University of North Carolina Press, 2006.
Schimmel, Annemarie. Hallac “Kurtarın Beni Tanrıdan”. çev. G. Ahmetcan Asena. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2018.
Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Alfa Basım Yayım Dağıtım San. ve Tic. Ltd. Şti. 2018.
Serrâc, Ebû Nasr. el-Lümaʻ (İslâm Tasavvufu). haz. H. Kâmil Yılmaz. İstanbul: Altınoluk Yayınları, 1996.
Sübkî, Ebû Nasr Tâcüddin Abdülvehhab b. Alî Abdilkâfî, Mu’îdü’n-Ni’am ve Mübîdü’n-Nikam (Makamlar ve Meslek Ahlâkı), ed. Halit Özkan, haz. Harun Yılmaz – Muhammet Enes Midilli, İstanbul: TYEKB Yayınları, 2019.
Sülemî, Ebû Abdurrahman. el-Mukaddime fit’-Tasavvuf (Tasavvufa Giriş), thk. Yusuf Zeydan, çev. Ali Akay, İstanbul: Harf Yayınevi, 2014.
Sülemî, Ebû Abdurrahman. er-Risaletü’l-Melamiyye (İslam Tarihinde İlk Melamet). haz. Ömer Rıza Doğrul. İstanbul: İnkilap Kitabevi, 1950.
Sülemî, Ebû Abdurrahman. Tabakâtu’s-Sûfiyye (İlk Zâhid ve Sûfîler). çev. Abdurrezzak Tek. Bursa: Emin Yayınları, 2018.
Sülemî, Ebû Abdurrahman. Târîhu’s-Sûfiyye ve bi-zeylihî Mihanu’s-Sûfiyye. thk. Muhammed Edîb el-Câdir. “Sülemî’nin Mihanu’s-Sûfiyye’si: İnceleme ve Tercüme”. çev. Hikmet Konur. AKADEMİAR Dergisi 8 (Haziran 2020), 47-62.
Tatçı, Mustafa. Yunus Emre Dîvânı İnceleme. 2 Cilt. İstanbul: MEB Yayınları, 2005.
Turtûşî, Muhammed b. Sirâcu’l-Mülûk (Siyaset Ahlâkı ve İlkelerine Dair). haz. Said Aykut. ed. Erhan Güngör. İstanbul: İnsan Yayınları, 2011.
Türer, Osman. “Hilyetü’l-Evliyâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/51-52. İstanbul: TDV Yayınları, 1998.
Uludağ, Süleyman. “Hallâc-ı Mansûr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 15/377-381. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Uludağ, Süleyman. “Şathiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 38/370-371. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
Uludağ, Süleyman. “Tercümeye Giriş”. Doğuşundan Günümüze Tasavvufa Dair Tartışmalar: On Üç Asırlık İhtilaf ve Mücadele. ed. Frederick De Jong - Bernd Radtke. haz. Salih Çift. XVII-XXII. Ankara: TTK Yayınları, 2020.
Uslu, Recep. “DEKKAK, Ebû Ali”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 9/112. İstanbul, TDV Yayınları, 1994.
Yavuz, Yusuf Şevki, “Halku’l-Kur’ân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 15/371-375. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru Aʻlâmi’n-Nübelâ. thk. Şuayb el-Arnaût. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 1993.
Zerrinkub, Abdulhüseyin. Tarihsel Perspektifiyle İran Tasavvufu. çev. Nurcan Altun. İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2014.