Osmanlı Son Döneminde Siyâset-i Şer‘iyye Tartışmaları: İbnü’l Hâzım Ferîd Örneği

Tanzimat ve sonrasındaki süreçte çalkantılı dönemler yaşayan Osmanlı Hukuk düşüncesinde Batı ile karşılaşmanın etkilerini iyiden iyiye görmek mümkündür. Gerek değiştirilmesi gündeme gelen yönetim şeklindeki arayışlar gerekse Batı kanunlarından yapılan resepsiyonlar devlet ricalinden mütefekkirlere kadar geniş bir kitlede yankı bulmuştur. Tartışmaların merkezindeki konulardan biri de şüphesiz bu yeni düzenlemelerin siyâset-i şer‘iyyeye uygunluğu ve şer‘î kanunlara ne derece yer verileceğidir. Bunun sonucunda farklı meşrep ve dünya görüşüne göre yazılan çok sayıda kitap, makale ve risaleden oluşan zengin bir literatür meydana gelmiştir. Özellikle II. Meşrutiyet sonrası meydana geldiği varsayılan rahatlama sonucu, Kanûn-i Esâsîgibi düzenlemeler başta olmak üzere bazı kanunların tartışılması için uygun bir ortam oluşmuştur. Dönemin aydınlarından İbnü’l-Hâzım Ferîd (ö. 1938), hem klasik medrese hem de hukuk eğitimi almış, yıllarca fiilen adliye teşkilatında görev yapmış, edebi yeteneği de olan çok yönlü bir Osmanlı aydınıdır. Çalışmamızda ele alacağımız İbnü’l-Hâzım’ın “Siyâset-i Şer‘iyye” yazı dizisi, bu dönemde şer‘î siyaset bağlamında tartışılan adalet, eşitlik ve hürriyet gibi bazı soyut konuları ele almıştır. Ancak bunlara nispetle, yürürlükte olan 1274/1858 tarihli Ceza Kanunnâme-i Hümâyunu’nun bazı maddelerinin tahliline daha çok yer vermiştir. Ayrıca adliye teşkilatında görülen aksaklıklar, muhakeme usulü ve istibdâd dönemi diye nitelediği süreçte yaşanan problemler de bu yazılarda gündeme getirilmiştir. Ferîd, siyâset-i şer‘iyyeyi merkeze alarak sık sık dönemin kanunlarıyla mukayese etmiş ve eksikliklerini dile getirmiştir. Batı kaynaklı bazı ticari uygulamaların ve aile hukukunun da incelendiği yazı dizisinin geniş içerikli muhtevası arasından, şer‘î siyasetin pratik uygulama alanını daha fazla temsil ettiğini düşündüğümüz hukuk felsefesi ve ceza hukuku konuları incelenecektir.

Discussion On Sherry Politics In The Last Ottomon Period: The Example Of Ibn al-Hazim Ferid

It is possible to see the effects of encountering the West in Ottoman law thought, which experienced turbulentperiods during the Tanzimat and after. Both the seeking in the form of administration, which has come to the foreto be changed, and the adaptations made from Western laws resonated with a broad audience from state officialsto thinkers. Undoubtedly, one of the issues at the center of the discussions is the suitability of these newregulations to politics and the extent to which religious laws will be included. As a result, a rich literatureconsisting of many books, articles, and treatises written according to different theories and world views hasemerged, especially due to the relief that was supposed to have occurred after the II. Constitutional Monarchy, asuitable environment was created to discuss some laws, especially the regulations such as Qanun al-Asasi (theConstitution). Ibnu’l-Hazim Ferid (d. 1938), one of the intellectuals of the period, was a versatile Ottomanintellectual who had both classical madrasah and law education, actively worked in the courthouse for years, andhad literary talent. The article series "Siyâset-i Şer‘iyye" by Ibnü'l-Hazim, which we will discuss in our study,dealt with more abstract issues such as justice, equality, and freedom, which were discussed in the context ofreligious politics in this period. However, in relation to these, it gave more space to the analysis of some articlesof the Criminal Law of 1274/1858, which was more in effect. Besides, the judicial organization's problems, theprocedure of judgment, and the problems experienced in the process that he described as the period of deprivationwere also brought to the agenda in these articles. Ferîd often compared the laws of the period and expressed hisdeficiencies by focusing on politics. Among the wide-ranging content of the series of articles, in which someWestern-based commercial practices and family law are also examined, the issues of legal philosophy andcriminal law, which we think more represent the practical application of Islamic politics, will be examined.

PDF

___

Adalıoğlu, Hasan Hüseyin. Siyâsetnâme, 2009, https://islamansiklopedisi.org.tr/siyâsetnâme (Erişim Tarihi: 21.03.2021).
Adolphe, Franck. Philosophie Du Droit Pénal, Germer Baillière, Paris, 1864.
Akgündüz, Ahmed. Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, OSAV Yayınları, İstanbul, 2003.
Akman Ahmet. Usûl-i Muhâkeme-i Şer‘iyye Kararnâmesi ve Tahlili, Marmara Üniversitesi, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul, 1985. Akgündüz, Ahmed. Karşılaştırmalı Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, OSAV Yayınları, İstanbul, 2003.
Akgündüz, Said Nuri. Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku Uygulaması, Rağbet Yayınları, İstanbul, 2017.
Anadolu Ve Rumeli'de Gerçekleştirilen Ulusal ve Yerel Kongreler ve Kongre Kentleri Bibliyografyası, T.B.M.M. Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları, Ankara 1993.
Apaydın, Yunus. Siyaset-i Şeriyye, 2009, https://islamansiklopedisi.org.tr/siyaset-i-seriyye (Erişim Tarihi: 30.03.2021).
Aslan, Taner. “II. Meşrutiyet Dönemi Genel Af Uygulamaları”, Akademik Bakış, C. III, S. 5, 2009, s. 41-60.
Balcı, Ahmet Hilmi. İzmir İstiklal Mahkemesi ve İzmir Basını(1906-1926 Cumhuriyetin De Facto Kuruluşu: Ahenk Gazetesi’nde Söylem/İktidar), Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2007.
Beyâzîzâde, Ahmed Efendi. el-Usûlü’l-münîfe li’l-İmâm Ebî Hanîfe, İFAV Yayınları, IV. Baskı, İstanbul, 2014.
Bilmen, Ömer Nasuhi. Hukukı İslâmiyye ve Istılahatı Fıkhiyye Kamusu, Bilmen Yayınevi, İstanbul, 1968.
Birsin, Mehmet. “Siyâset”ten Örfî Hukuka: Siyâset-i Şer’iyyenin Serüveni”, Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi, C. X, S. 2, 2019, s. 425-460.
Bursalı, Mehmed Tâhir. Siyasete Müteallik Âsâr-ı İslamiyye, Kader Matbaası, İstanbul, 1330.
Cevdet Paşa, Ahmed. Ma‘rûzât (haz. Yusuf Halaçoğlu), Çağrı Yayınları, İstanbul. Ceza Kanunnâme-i Hümâyunu, Mekteb-i Fünûn-u Şahane Matbaası, İstanbul, 1300.
Durmuş, Abdullah. Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır’ın Hukukçuluğu, EKM Matbaacılık, Malatya, 2010, s. 358.
Ebu Yusuf, Yakub b. İbrâhîm. Kitabu’l-Harac, el-Mektebetü’l-Ezheriyye, Kahire. Engin, Ramazan. İslam Hukukunda Siyaset-i Şeriyye Kavramı ve İbn Hazm Ferid’in Risalesi, Yayımlanmamış Lisans Bitirme Tezi, Ankara Üniversitesi, Ankara, 2001.
Ferîd, İbnü’l-Hâzım. Siyâset-i Şer‘iyye I-XXVIII, Beyanü’l-Hak, C. I, S. 7, 1908– C. II, S. 56, 1910.
Ferîd, İbnü’l-Hâzım. Te’sisü’n-nazar ve Rûhu’l-fıkh (haz. Bahaddin Karakuş), Kökler Derneği Yayınları, İstanbul 2020.
Haddadî, Ebu Bekr b. Ali. el-Cevheretü’n-neyyira, el-Matbaatü’l-hayriyye.
Halaçoğlu,Yusuf/Aydın, Mehmet Âkif. Cevdet Paşa, 1993, https://islamansiklopedisi.org.tr/cevdet-pasa (Erişim Tarihi: 09.03.2021).
Hallaq, Wael Benjamin. İslam Hukukuna Giriş (trc. Necmeddin Kızılkaya), II. Baskı, Pınar Yayınları, İstanbul, 2018.
Hamevî, Gamzu uyûni’l-besâir, İdâretü’l-Kur’an, Karaçi, 2015.
Huyugüzel, Ömer Faruk. İzmir Fikir ve Sanat Adamları (1850-1950), Kültür Bakanlığı Kültür Eserleri, Ankara 2000.
İbn Abidin, Muhammed Emin. Reddü’-Muhtâr, Daru’l-fikr, Beyrut, 1992.
İbn Nüceym, Zeynüddîn b. İbrâhîm. el-Bahrü’r-râʾiḳ, Daru’l-Kitabi’l-İslami. İskilipli, Mehmed Âtıf Efendi. Medeniyet-i Şer'iyye Terakkiyat-ı Diniyye, Matbaa-yı Ahmed Kamil, İstanbul, 1329.
Kara, İsmail. İlim Bilmez Tarih Hatırlatmaz-Şerh ve Haşiye Meselesine Dair Birkaç Not, Dergah Yayınları, İstanbul. Karakoç, Serkiz. Ceza Kanunu, Cihan Matbaası, İstanbul, 1337.
Kaya, Mahmut. Fârâbî, 1995, https://islamansiklopedisi.org.tr/farabi (Erişim Tarihi: 21.03.2021).
Köksal, Asım Cüneyd, “Elmalılı M. Hamdi Yazır’ın Fıkıh Ve Siyaset Düşüncesi”, Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni, II. Baskı, İnsan Yayınları, İstanbul, 2017, C. 9, s. 629-695.
Köksal, Asım Cüneyd. Fıkıh ve Siyaset, Klasik Yayınları, I. Baskı, İstanbul, 2016.
Merginânî, Alî b. Ebî Bekr. el-Hidâye, Daru İhyau’t-turâsi’l-Arabî, Beyrut.
Midilli, Muharrem. “Dede Cöngi’nin es-Siyâsetü’-Şeriyyesi Osmanlı Ceza Kanunların Hukukî Temellendirmesi Midir?” (Osmanlı’da İlm-i Fıkıh içinde), İSAR Yayınları, İstanbul, 2017, s. 225-256.
Midilli, Muharrem. “Osmanlı’da Hukukun Kaynaklarından Örf ile Örf-i Sultanî’nin Ebu’l-Berekât en-Nesefî ve Tursun Bey’in Tarifleri Çerçevesinde Mukayesesi”, I. Türk Hukuk Tarihi Kongresi Bildirileri, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2014, s. 657-667.
Midilli, Muharrrem. Klasik Osmanlı Ceza Hukukunda Şeriat-Kanun Ayrımı, Klasik Yayınları, İstanbul, 2019.
Münif Paşa, Mehmet Tahir. Hikmet-i Hukuk, Çizgi Kitabevi, Konya, 2016. Öner, Senem. Çeviri Yoluyla Kanun Yapmak: 1858 Tarihli Osmanlı Ceza Kanunu’nun 1810
Tarihli Fransız Ceza Kanunu’ndan Çevrilmesi, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul, 2013.
Özcan, Azmi. İslamcılık, 2001, https://islamansiklopedisi.org.tr/islamcilik#2-ikinci-mesrutiyet (Erişim Tarihi: 26.03.2021).
Özkent, Ali Hay dar. Avukatın Kitabı, Arkadaş Basımevi, 1940, (Tıpkıbasım-2002).
Saylan, Kemal. “II. Abdülhamid Döneminde Mahkemelerin Islahına Dair Hazırlanan Layihalar ve İsimsiz Bir Layiha Örneği”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, C. XXXI, S. 31, s. 265 - 278
Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl, Şerhu’s-Siyeri’l-kebîr, es-Şeriketü’-Şarkiyye, 1974.
Serahsî, Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût, Daru’l-marife, Beyrut, 1993.
Seydişehrî, Mahmud Esad. Ravzâtü’l-Cennât fî Usûli’l-İtik3ad Tercümesi, (sadeleştiren: Bahaddin Karakuş), Hacıveyiszade İlim ve Kültür Vakfı Yayınevi, İstanbul, 2019.
Seydişehrî, Mahmud Esad. Tarih-i İlmi Hukuk, Matbaa-yı Âmire, İstanbul, 1331.
Şeref, Abdurrahman. Tarih Musahabeleri, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1985.
Umur, Ziya. “Roma Miras Hukuku’nun Ana Hatları”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, C. XXXI, S. 1-4, 2011, s. 159 – 195.
Uzun, Mustafa İsmet. Ali Kemal, 1989, https://islamansiklopedisi.org.tr/ali-kemal (Erişim Tarihi: 31.03.2021).
Ünal, Mustafa/Yılmaz, Yasin. Osmanlı Ceza Kanunnamesi Şerh Literatürü Üzerine Bir Derkenar”, Mahmud Esad Seydişehrî’nin Ceza Hukuku Dersleri, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2020.
Yaman, Ahmet. Fetva Usûlü ve Âdâbı, İFAV Yayınları, İstanbul, 2017.
Yaman, Ahmet. Siyaset ve Fıkıh, İz Yayıncılık, İstanbul, 2015.
Yazır, Elmalılı Hamdi. “İslamiyet ve Hilafet ve Meşihat-ı İslamiyye”, Beyanü’l-Hak, C. I, S. 22,
1909, s. 511-514. Yeni Asır Gazetesi, 17 Şubat 1935.
Yörük, Ali Adem. Mekteb-i Hukuk’un Kuruluşu Ve Faaliyetleri (1878-1900), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2008.