100. Yılında “1921 Anayasası’nın Ruhu”: 20 Ocak 1921 TarihliTeşkilat-I Esasiye Kanunu’nun Öngördüğü Sistem ileCumhurbaşkanlığı Hükûmet Sisteminin Mukayesesi (MümkünMü?)

Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk anayasası Teşkilat-ı Esasiye Kanunu (1921 Anayasası), 20.01.1921 tarihinde kabul edilmiştir. 1921 Anayasası’nın kabulünün üzerinden yüz sene geçmiş, bu Anayasa’dan sonra farklı dönemlerde üç anayasa daha hazırlanıp yürürlüğe girmiş olsa da 1921 Anayasası önemini halen korumaktadır. Bu çerçevede, günümüzde tartışılmaya devam eden hususların başında “1921 Anayasası’nın ruhu” kavramı gelmektedir. 1921 Anayasası’nın olağanüstü koşullar altında, ülkenin çeşitli kesimlerinden gelen çok farklı görüşlere sahip milletvekillerinin yoğun tartışmalarının ve müzakerelerinin sonucunda hazırlanması bu özellikli “ruh”un ortaya çıkışının esas sebepleridir. Bu doğrultuda da 1921 Anayasası’nın ruhunun millî irade temelli, çoğulcu ve müzakereci yapısı öne çıkmaktadır. Bu ruh, Anayasa’da öngörülen hükûmet sistemi (meclis hükûmeti sistemi) üzerinde de etkili olmuştur. Yasama organının üstünlüğüne dayanan ve dünyada benzerine sık rastlanmayan bu sistem, 1921 Anayasası’ndan sonraki anayasalarda da Meclis’in üstünlüğü ve önemi bağlamında etkisini göstermeye devam etmiştir. 2017 yılında yapılan Anayasa değişikliği sonrasında uygulanmaya başlayan cumhurbaşkanlığı hükûmet sistemi ile ise Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin rolü ve konumu, çeşitli eleştirilere konu olmuştur. Bu bağlamda, bu makalede yeni anayasa tartışmaları çerçevesinde yeniden gündeme gelen 1921 Anayasası’nın ruhu ile bu ruhun etkisiyle tasarlanan meclis hükûmeti sisteminin mevcut hükûmet sistemi ile mukayesesi ve 1921 Anayasası’nın ruhu ile cumhurbaşkanlığı hükûmet sisteminin bağdaştırılmasının mümkün olup olmadığı incelenmeye çalışılacaktır.

“The Spirit Of The Constitution Of 1921” In Its Centenary: (Is It Possible To Make) The Comparison Between The System Of Government Provided By The Constitution Of 1921 And The Presidential Government System

The first constitution of the Republic of Turkey was “Teşkilât-ı Esasiye Kanunu” (The Constitution of 1921) andit was adopted on 20.01.1921. Although a century has passed and three more constitutions were entered into forceafter the Constitution of 1921, the first constitution of Republic of Turkey remains its importance. In thisframework, “the spirit of the Constitution of 1921” is still one of the most controversial issues. The main motiveswhich create this specific spirit are the extraordinary period of time that the Constitution was prepared under andthe discussions between the members of the Parliament who came from different regions of country and haddifferent point of views, beliefs, and ideologies. Accordingly, the spirit of the Constitution of 1921 is based onnational will, pluralism, and deliberation. This spirit has also had a vital effect on the assembly government systemthat was provided by the Constitution. This system is based on the supremacy of the parliament. Even though thatsystem started to alter with the Constitution of 1924, the importance of the parliament has continued. However,after the constitutional amendment in 2017, because of the new presidential government system, the role and theposition of the Parliament have been criticised. In this context, this paper will examine the spirit of the Constitutionof 1921, which is started to discuss again because of “a new constitution” idea, and try to make a comparisonbetween the system of the government provided by the Constitution of 1921 and the presidential governmentsystem.

PDF

___

Akın, Rıdvan, TBMM Devleti (1920-1923) Birinci Meclis Döneminde Devlet Erkleri ve İdare, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2014.
“AKP Sözcüsü Çelik’ten Yeni Anayasa Açıklaması”, Sözcü Gazetesi, 09.02.2021, https://www.sozcu.com.tr/2021/gundem/akp-sozcusu-celikten-yeni-anayasa-aciklamasi-6251714/.
“Ak Parti'li Akbaşoğlu'ndan 'Yeni Anayasa İçin Dört Aşamalı Yol Haritası' Bulunduğu Açıklaması”, Anadolu Ajansı, 17.02.2021, https://www.aa.com.tr/tr/politika/ak-partili-akbasoglundanyeni-anayasa-icin-dort-asamali-yol-haritasi-bulundugu-aciklamasi/2148240.
Akşin, Sina, “Türkiye Büyük Millet Meclisi’nin İlk Yılında Fransız İhtilâli’nin Etkileri”, Birinci Meclis (Editör: Cemil Koçak), Sabancı Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 1998, ss. 63-69.
Akyılmaz, Bahtiyar / Sezginer, Murat / Kaya, Cemil, Türk İdare Hukuku, 12. Baskı, Savaş Yayınevi, Ankara, 2020.
Akyılmaz, Cemre, “2017 Anayasa Değişikliğine Göre Cumhurbaşkanlığı Kararnameleri”, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 23, Sayı 1, 2019, ss. 191-207.
Akyılmaz, Hatice Cemre, “Yasama Yetkisi”, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara, 2019.
Akyılmaz, Gül, “Osmanlı Devletinde Egemenlik Kavramının Gelişimi”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, Cilt 7, Sayı 1-2, ss. 129-159.
Arsel, İlhan, Türk Anayasa Hukuku’nun Umumî Esasları Birinci Kitap Cumhuriyetin Temel Kuruluşu, Mars Matbaası, Ankara, 1965.
Aslan, Yavuz, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti’nin Kuruluşu, Evreleri, Yetki ve Sorumluluğu, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, 2001.
Atar, Yavuz, Türk Anayasa Hukuku, 13. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara, 2019.
Atatürk, Mustafa Kemal, Nutuk, Alfa Yayınevi, İstanbul, 2017.
“Bahçeliden Yeni Anayasa Açıklaması”, Sözcü Gazetesi, 02.02.2021, https://www.sozcu.com.tr/2021/gundem/bahceliden-yeni-anayasa-aciklamasi-6240083.
“Bakan Gül: Gazi Meclisimizin, Milletimizin İradesiyle Yeni Anayasa ile Taçlanacağına İnancımız Tamdır”, Anadolu Ajansı, 08.02.2021, https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/bakan-gul-gazi-meclisimizinmilletimizin-iradesiyle-yeni-anayasa-ile-taclanacagina-inancimiz-tamdir/2137334.
Barın, Taylan, Cumhurbaşkanlığı Kararnamelerinin Hukuki Rejimi ve Anayasallık Denetimi, On İki Levha Yayıncılık, İstanbul, 2020.
Başgil, Ali Fuat, Esas Teşkilât Hukuku Birinci Cilt, Baha Matbaası, İstanbul, 1960.
Cin, Halil / Akyılmaz, Gül, Türk Hukuk Tarihi, 9. Baskı, Sayram Yayınları, Konya, 2017.
“Cumhurbaşkanı Erdoğan: Türkiye’nin Yeni ve Sivil Bir Anayasayı Tartışması Değişen Şartların Kaçınılmaz Gereğidir”, Anadolu Ajansı, 24.03.2021, https://www.aa.com.tr/tr/politika/cumhurbaskanierdogan-turkiyenin-yeni-ve-sivil-bir-anayasayi-tartismasi-degisen-sartlarin-kacinilmaz-geregidir/218612 3.
“Cumhurbaşkanı Erdoğan: Artık Bu Ülke Taksim'deki Bir Gezi Olayını Yaşamayacak ve Yaşatmayacaktır”, Anadolu Ajansı, 03.02.2021, https://www.aa.com.tr/tr/turkiye/cumhurbaskani-erdoganartik-bu-ulke-taksimdeki-bir-gezi-olayini-yasamayacak-veyasatmayacaktir/2132463.
Çelik, Demirhan Burak, “The First Big Constitutional Breakthrough in Ottoman-Turkish Constitutionalism: The 1921 Constitution”, 11.03.2021, https://blog-iacl-aidc.org/centenary-of-the-turkishconstitution/2021/3/11/the-first-big-constitutional-breakthrough-in-ottoman-turkish-constitutionalism-the1921-constitution-a7gnc.
Demirel, Ahmet, İlk Meclis’in Vekilleri, 3. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017.
Demirel, Ahmet, Birinci Meclis’te Muhalefet İkinci Grup, 2. Baskı, İstanbul, 2020.
Demirel, Ahmet, Tek Partinin Yükselişi, 2. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul, 2021.
Demirkent, Dinçer, “Cumhurbaşkanlığı Sisteminden Vazgeçmeden 1921 Anayasası Ruhuna Yaklaşılamaz”, Aktaran: Serkan Alan, Gazete Duvar, 09.02.2021, https://www.gazeteduvar.com.tr/cumhurbaskanligi-sisteminden-vazgecmeden-1921-anayasasi-ruhunayaklasilamaz-haber-1512769.
Duygun, Mert / Kurnaz, Işıl, “Does the Government System of the 1921 Constitution Qualify as an Assembly Government System? The Controversial Government System of the 1921 Constitution”, 16.03.2021, https://blog-iacl-aidc.org/centenary-of-the-turkish-constitution/2021/3/16/does-thegovernment-system-of-the-1921-constitution-qualify-as-an-assembly-government-system-thecontroversial-government-system-of-the-1921-constitution-5x4nn.
Erdem, Tarhan, Anayasalar ve Belgeler 1876-2012, Doğan Kitap, İstanbul 2012.
Esen, Bülent Nuri, Türk Anayasa Hukuku Birinci Fasikül, Ayyıldız Matbaası, Ankara, 1968.
Esen, Selin, “2016 Anayasa Değişiklik Teklifinin Değerlendirilmesi”, Ankara Barosu Dergisi, 2016/4, ss. 45-73.
Goloğlu, Mahmut, Milli Mücadele Tarihi – III Üçüncü Meşruiyet (1920) Birinci Büyük Millet Meclisi, 2. Basım, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Gönenç, Levent / Kontacı, Ersoy, “2017 Tarihli Anayasa Değişikliği Sonrasında Yasama – Yürütme İlişkileri”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı 145, 2019, ss. 53-79.
Göze, Ayferi, Türk Kurtuluş Savaşı ve Devrimi Tarihi, Genişletilmiş 4. Baskı, Beta Yayınevi, İstanbul, 1993.
Gözler, Kemal, Anayasa Normlarının Geçerliliği Sorunu, Ekin Kitabevi Yayınları, Bursa, 1999.
Gözler, Kemal, Türk Anayasa Hukuku, 3. Baskı, Ekin Kitabevi Yayınevi, Bursa, 2019.
Gözler, Kemal, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi Cilt I, 2. Baskı, Ekin Kitabevi Yayınevi, Bursa, 2020.
Gözler, Kemal, Anayasa Hukukunun Genel Teorisi Cilt II, 2. Baskı, Ekin Kitabevi Yayınevi, Bursa, 2020.
Göztepe, Ece, “Çoğunlukçu Demokrasi Anlayışına Karşı Çoğulcu Demokrasi Modelleri: Normatif Düzenleme Olanakları ve Bunun Sınırlılığı Üzerine Bazı Düşünceler”, Kamu Hukukçuları Platformu Çoğulcu Demokrasi Çoğunlukçu Demokrasi İkilemi ve İnsan Hakları Toplantısı, Türkiye Barolar Birliği Yayınları, Ankara, 2011, ss. 130-173.
Güneş, İhsan, Birinci TBMM’nin Düşünce Yapısı (1920-1923), Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, İstanbul, 1997.
İba, Şeref, “Türkiye’de Yeni Anayasa Arayışları ve Parlamento’nun Rolü”, Yasama Dergisi, Sayı 34, 2016, ss. 47-61.
İba, Şeref, Siyasi Partiler ve Seçim Hukuku, 4. Baskı, Seçkin Yayınları, Ankara, 2020.
Oder, Bertil Emrah, “Cumhurbaşkanlığı Sisteminden Vazgeçmeden 1921 Anayasası Ruhuna Yaklaşılamaz”, (Aktaran: Serkan Alan), Gazete Duvar, 09.02.2021, https://www.gazeteduvar.com.tr/cumhurbaskanligi-sisteminden-vazgecmeden-1921-anayasasi-ruhunayaklasilamaz-haber-1512769.
“Oydaşma” Kelimesi, Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük, https://sozluk.gov.tr.
Özbudun, Ergun, 1921 Anayasası, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Araştırma Merkezi, Ankara, 1992.
Özbudun, Ergun, 1924 Anayasası, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2012.
Özbudun, Ergun, Türk Anayasa Hukuku, 19. Basım, Yetkin Yayınları, Ankara, 2019.
Özbudun, Ergun, “1921 Anayasası Hikayesi”, 26.02.2021, https://www.perspektif.online/1921- anayasasi-hikayesi.
Sevinç, Murat / Demirkent, Dinçer, Kuruluşun İhmal Edilmiş İstisnası 1921 Anayasası ve Tutanakları, İletişim Yayınları, İstanbul, 2017.
Sezgin, Ömür, Türk Kurtuluş Savaşı ve Siyasal Rejim Sorunu, Birey ve Toplum Yayıncılık, Ankara, 1984.
Soysal, Mümtaz, 100 Soruda Anayasanın Anlamı, 11. Baskı, Gerçek Yayınevi, İstanbul, 1997.
Tanör, Bülent, Yerel Kongre İktidarları, 2. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2002.
Tanör, Bülent, Kurtuluş Kuruluş, 8. Baskı, Cumhuriyet Kitapları, İstanbul, 2007.
Tanör, Bülent, Osmanlı – Türk Anayasal Gelişmeleri, 27. Baskı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2016.
Tunaya, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Gelişmeler (1876-1938), 2. Baskı, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2003.
Velidedeoğlu, Hıfzı Veldet, İlk Meclis ve Millî Mücadele’de Anadolu, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1990.
Yazıcı, Serap, Başkanlık ve Yarı-Başkanlık Sistemleri, 2. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul, 2011.
Yılmaz, Harun, “Türk Hukukunda Düzenleme Yetkisinin Tarihsel Gelişimi ve Niteliği”, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı 110, 2014, ss. 219-240.