TÜRKÇEDE ÇEKİM İLGEÇLERİNİN İSTEM DEĞİŞİKLİĞİNE ART ZAMANLI BAKIŞ

Bir dilde sözcüklerin anlamlı birimler durumuna gelebilmesi için kullanıldıkları sözcede yer alan diğer ögelerle etkileşime geçmeleri ve bu etkileşimin de çeşitli yollarla sağlanması gerekmektedir. Bir sözcüğün belli bir anlamı karşılayabilmesinde gerekli olan diğer tüm ögelere tamlayıcı, her sözcüğün tamlayıcı ile olan ilişkisine istem adı verilmektedir. İstem kategorisi, Durum Dil Bilgisi (Case Grammar), Bağlantılı Dil Bilgisi (Dependence Grammar) ve Evrensel Dil Bilgisi’nin (Universal Grammar) bir alt kuramı olan Yönetim ve Bağlama Kuramı (Government and Binding Theory) gibi dilbilimsel yaklaşımlar çerçevesinde değerlendirilmektedir.Eylemden ada kadar tüm biçimbirimlerin istemi bulunmaktadır. Çalışmanın konusu olan çekim ilgeçleri de söz diziminde işlevini yerine getirebilmesi için öbek oluşturduğu ad ya da ad soylu sözcüğe bazı eklerle veya durumlarla bağlanmaktadır (Ör. Senin için yaşıyorum; Eve kadar yürümek istiyorum). Köktürkçeden bugüne kadar kullanılagelen çok sayıda çekim ilgeci bulunmaktadır. Söz konusu ilgeçler kendilerinden önce gelen ad veya ad soylu sözcüklerle aralarında bağ kurmakta ve sözcede belirli bir işlevi üstlenmektedir. Bahsedilen işlevin yerine gelmesinde ilgecin anlam alanının yanında, ardından geldiği sözcükle aralarındaki bağı sağlayan bağımlı biçimbirim/biçimbirimler de rol oynamaktadır. Bağımlı biçimbirimin varlığı dönemlere göre değişiklik göstermektedir. İncelenen sınırlı sayıdaki örnekler (öte, ötrü, kodı/koyı, asra/isre/esre, cânib, bigi/gibi/kibi/kimi, saru/sarı ve sıŋaru/sıŋarı) dahi göstermektedir ki, herhangi bir çekim ilgecinin bir veya daha fazla istemi vardır ve bu istemler Türkçenin tarihî dönemleri arasında değişiklik gösterebilmektedir. Bu çalışmada çekim ilgeçlerinin isteminden, istemin de art zamanlı olarak değişebileceğinden bahsedilmiş ve bu durum metinlerden tanıklanan örneklerle açıklanmaya çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

İstem, tamlayıcı, çekim ilgeci, Türkçe, art zamanlı yaklaşım

A DIACHRONIC OVERVIEW TO VALENCY CHANGE OF POSTPOSITIONS IN TURKISH

In order to be meaningful units, words should interact with other units of a sentence and this interaction ought to be provided through various methods. All other necessary items for fulfilling the meaning of a word are called as determiners, while the relation of the word with a determiner is named as valency.From verbs to nouns, all free morphemes have valency. Postpositions, the subject matters of this article, require some suffix adjunctions to nouns, which constitute word groups (i.e. Senin için yaşıyorum; Eve kadar yürümek istiyorum).There are a lot of postpositions that have been used from Old Turkic to Turkish. Postpositions in question can interact with nouns which are used before those postpositions themselves; they also have some specific functions in a sentence. Both the meaning of a postposition and a bound morpheme, which has been used before a postposition, share a role in meeting the role of a function. Existence of bound morphemes varies with respect to periods. Even surveys of limited examples (öte, ötrü, kodı/koyı, asra/isre/esre, cânib, bigi/gibi/kibi/kimi, saru/sarı ve sıŋaru/sıŋarı) show that any postpositions have at least one valency or even more, whereas all valency differs considering various historical periods of Turkish. This article aims to demonstrate valency of postpositions and diachronic valency changes as well as providing clarifications by way of evinced examples.

Keywords:

Valency, complement, postposition, Turkish, diachronic approach,

PDF

___

ABDİ GOLZAR, Habib (2015). Türkçe Eylemlerde İstem (Ettirgen Yapılar), Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ADAMOVİC, Milan (2009). 16. Yüzyıl Türkçesi: Floransalı Filippo Agenti’nin Notlarına göre (1533). Ankara: TDK Yayınları.
AKTAN, Bilal (2006). Cennetlerin Açık Yolu: Nehcü’l-Feradis. Ankara: Edebiyat Otağı Yayınları.
ALKAYA, Ercan. (2007). Kuzey Grubu Türk Lehçelerinde Edatlar. Elazığ: Manas Yayıncılık.
BALCI, Onur (2014). “Kazak Türkçesi ve Türkiye Türkçesinde Çekim Edatlarının İstemleri”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 3 (3), 72-93.
BANGUOĞLU, Tahsin (2007). Türkçenin Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
BİLGEGİL, Kaya (2009). Türkçe Dilbilgisi. Erzurum: Salkım Söğüt Yayınevi.
DELİCE, Halil İbrahim (2008). Sözcük Türleri. Sivas: Asitan Yayıncılık.
DEMİR, İmdat (2014). “Türkçede Belirtme-Yönelme Durumu Ekleri ve Güneybatı Anadolu Ağızlarındaki Kullanımları”. Sosyal Bilimler Dergisi, 16 (1), 129-147.
DEMİRAY, Kemal (1968). “Edatlar Üzerine”, Türk Dili, 18 (199), 13-15.
DEMİRCİ, Kerim. (2015). Sözcük Bilgisi El Kitabı. Ankara: Anı Yayıncılık.
DİNAR, Talat (2015). “Kibin ve Kibik Edatlarının Yapıları Hakkında Bazı Tespitler”. Dil Araştırmaları, 103, 118.
DOĞAN, Nuh. (2011). Türkiye Türkçesi Fiillerinde İsteme Göre Anlam Değişiklikleri, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
DOĞAN, Nuh (2014). “Çok İşlevlilik Açısından Türkçe Edatların Söz Dizimsel ve Anlam Bilimsel Yapısı”. Dil Araştırmaları, 15, 105-119.
DOĞAN, Nuh (2015). “Türkçe Sıfatların İstem Bilgisi”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 12 (3), 77-90.
DOĞAN, Nuh (2016). “İstem Sözlükleri ve Türkçe”. The Journal of Academic Social Science Studies, 42 (3), 251-268.
DURMUŞ, Mustafa. (2009). Türk Dili Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları.
EFENDİOĞLU, Süleyman (2007). “Edatların Sınıflandırılması”. Erciyes Dergisi, 30 (353), 27-29.
ERDEM, Mehmet Dursun ve diğerleri (2015). Yeni Türk Dili. Ankara: Maarif Mektepleri Yayınları.
ERGİN, Muharrem (2002). Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak Yayınevi.
GENCAN, Tahir Nejat (1967). “Edat Tümleçleri”. Türk Dili Dergisi, 16 (192), 907-911.
GÜLENSOY, Tuncer (2010). Türkçe El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin (1992). Türk Dilinde Edatlar. İstanbul: MEB Yayınları.
HACIEMİNOĞLU, Necmettin (2008). Karahanlı Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
KAHRAMAN, Tahir (1996). Çağdaş Türkiye Türkçesindeki Eylemlerin Durum Ekli Tamlayıcıları. Ankara: TDK Yayınları.
KARA, Funda (2009). “İlgeç ve Belirteç Üzerine Bazı Düşünceler”. Turkish Studies, 4 (3), 1281-1300.
KARAAĞAÇ, Günay. (2009). “İlgeç Üzerine Düşünceler”. Gazi Türkiyat Türkoloji Araştırmaları Dergisi, 1 (5), 157-169.
KARAAĞAÇ, Günay (2012). Türkçenin Dil Bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
KARPUZ, Hacı Ömer ve SALAN, Erkan (2014). “Evliya Çelebi Seyahatnâmesinde Çekim İlgeci İşlevinde Kullanılan /-IncA/ Ekli Zarf-fiil Yapıları”. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 35, 1-20.
KORKMAZ, Zeynep (2007). Türkiye Türkçesi Grameri. Ankara: TDK Yayınları.
ORUÇ, Birsel. (2011) “Türkiye Türkçesinde Kullanılan Çekim Edatları Üzerinde Görüş Farklılıklarından Kaynaklanan Problemler”. Türk Gramerinin Sorunları Bildiriler. Ankara: TDK Yayınları.
ÖNER, Mustafa (1999). “Edatların Karşılaştırma ve Sınırlandırma Bağlantıları”. TDAY-Belleten, I-II, 147-157.
ÖZDEMİR, Mükerrem (2011). Yabancı Dil Olarak Türkçe Öğretiminde Edatlar. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
ÖZKAN, Abdurrahman. (1999). “Türkçede Fiil-Tamlayıcı İlişkisi ve Fiillerin İstem Değiştirmesi”. Arayışlar-İnsan Bilimleri Araştırmaları, 1, 125-143.
ÖZKAN, Abdurrahman (2011). “Eski Anadolu Türkçesindeki Bazı Eylemlerin Durum Ekli Tamlayıcıları ve Bu Tamlayıcılarda Zaman İçinde Görülen Değişiklikler”. Turkish Studies, 6 (1), 521-532.
SEV, Gülsel (2001). Etmek Eylemiyle Yapılan Birleşik Eylemler ve Tamlayıcılarla Kullanılışı. Ankara: TDK Yayınları.