TÜRK DÜNYASINDA ANA DİL ORTAKLIĞI VE AYRIMLAŞMA

Türk Dünyasında bugün 20 kadar yazı dili bulunan çağdaş dil yapısının bir “ana dil” üzerinde geliştiği bellidir. Milattan sonra XI. yüzyılda bugünkü Türk Dünyası haritasının hemen hemen sabitleştiği ve bugüne kadar pek değişmeden geldiği bu Türk dili yayılımının çağımızda da ciddi ana dili kayıplarına rağmen linguistik bir milliyet (Türklük) oluşturduğu ortadadır. Kâşgarlı Mahmud’un XI. asırdaki Türk lehçeleri hakkında ayrıntılı bilgiler verdiği Divânu Luġâti’t-Türk’ü yazdığı tarihte beş Türk devletinin varlığını biliyoruz (Karahanlı Devleti, İdil Bulgar Devleti, Selçuklu Devleti, Gazneli Devleti ve Uygur Devleti). Oysa Kâşgarlı Mahmud bu eserinde yirmi Türk boyunu anmaktadır: Peçenek, Kıpçak, Oğuz, Yemek, Başgırt, Basmıl, Yabaku, Tatar, Kırgız, Çigil, Tuhsı, Yağma, Uygur vb. İlk Türkologumuzun nadide eserinde haritasını da verdiği XI. asır Türk Dünyası ve bu beş Türk devleti içinde yayılan kavmî zenginlik, bin yıl önceki dil ayrımlaşmasının (linguistic differenciation) az çok yansıdığı bir tablodur. XIX. asır sonlarında bugünkü Türk Dünyasının linguistik görüntüsünün oluşmaya başladığı devirde, W. Radloff’un tespit ettiği dil mirası da söz konusu toplumların basın, yayın ve yaygın eğitim düzeylerinin tam olmadığı, yazı dili uygarlığının sınırlı kaldığı bir lehçeler tablosuna sahiptir. Demokratik veya sosyalist cumhuriyetlerin kurulduğu 1920’ler ertesinde ise önceki çağlarda genellikle dil içinden beslenen ayrımlaşmaların politik bir hız kazanarak çağımızdaki tabloya dönüştüğü bellidir. İşte bu bağlamda Türk Dünyasının dil varlığı hem ana dil kökenli bir ortaklıklar manzumesi hem de coğrafî, kavmî ve nihayet siyasi sebeplerle bir ayrımlaşmalar bütünü olarak tahlil edilmelidir.

Anahtar Kelimeler:

Türk Dünyası, ana dil, dil ayrımlaşması, Türk lehçeleri, Türk grameri

MOTHER LANGUAGE COMMONALITY AND DIFFERENCIATION IN TURKIC WORLD

It is evident that the contemporary language structure, which has about 20 written languages in the Turkic World today, has developed on a "mother tongue" (Ursparche). In 11th century it is obvious that this spread of Turkic language, in which the map of the Turkic World today became almost constant and has come unchanged until today, has created a linguistic nationality (Turkishness) despite serious loss of mother tongue in our age. We know of the existence of five Turkic states at the time when Mahmud Kashgari wrote Divânu Luġâti't-Turk, where he gave detailed information about the Turkic dialects in 11th century (Karakhanid State, Volga-Bulgarian State, Seljuk State, Ghaznavid State and Uyghur Khaganate) However, Mahmud Kashgari mentions twenty Turkic tribes (such as Pechenek, Kipchak, Oghuz, Yemek, Bashgirt, Basmil, Yabaku, Tatar, Kirgiz, Chigil, Tuhsı, Yagma, Uyghur, etc.) in this work. The 11th century Turkic World and the tribal wealth that spread within these five Turkic states, whose map is also given in her rare work by our first Turcologist, is a picture that more or less reflects the linguistic differenciation a thousand years ago. At the end of 19th century, when the linguistic image of today's Turkic World began to form, the language heritage identified by W. Radloff has a table of dialects in which the press, broadcasting and common education levels of the aforementioned societies are not complete and the civilization of written language is limited. After the 1920s, when the democratic or socialist republics were established, it is obvious that the differenciations which were generally fed through language, gained a political speed and turned into the picture of our age. In this context, the linguistic existence of the Turkic World should be analyzed as a composition of commonalities based on a mother tongue, as well as a set of differenciations due to geographical, tribal and finally political reasons.

Keywords:

Turkic World, morher tongue, linguistic differenciation, Turkic dialects, Turkic grammar,

___

Andersen, F. - Bache, C. (1976) “August Schleicher: Towards a Better Understanding of His Concept of Language Change”. Anthropological Linguistics , Dec., 1976, Vol. 18, No. 9, 428-437.
Arat, R. R. (1953) “Türk Şivelerinin Tasnifi” İstanbul Üniversitesi Türkiyat Mecmuası Cilt: X., 59-139.
Arat, R. R. (1963) “Dil Tabii Bir Varlıktır” Türk Kültürü I/3, 1-6.
Baskakov, N. A. Red. (1966) Yazıki Naradov SSSR -Tyurksie Yazıki. Moskva: NAUK
Bazin, L. (1979) “Türk Dillerinin Müşterek Tarafları ve Temayülleri” (Çev. E. Gemalmaz) Tarihî Türk Şiveleri (Haz. Mehmet Akalın) Ankara: Atatürk Üniversitesi Yayınları No. 551, 15-30.
Ercilasun, A. B. (1992) Türk Dünyası Üzerine İncelemeler. Ankara: Akçağ. Eren, H. (1998) Türklük Bilimi Sözlüğü I. Yabancı Türkologlar, Ankara: TDK 705.
Eren, H. (2002) “Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğüne Katkılar” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten Cilt: 50, Sayı:2002/1, 106-160.
Ersoy, F. (2015) “Türk Lehçeleri Arasındaki Söz Dizimi Farklılıkları Üzerine”. X. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı, Ankara: Bilkent Üniversitesi, 18-26.
Gabain, A. M. (1988) Eski Türkçenin Grameri (Çeviren: Mehmet Akalın) Ankara: TDK.
Jankowski, H. (2010) “Orta Asya Türk Dillerinin Bazı Ortak Özellikleri”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi 17, 2 (2010) 131-142.
Johanson, L. - Csato, E. A. /Ed./ (1998) The Turkic Languages, London: “Routledge” XXIII+474
Johanson, L. (2001) “Türk Dünyasının Sınırları: Türk Topluluklarının Gelişmesinde Bağlayıcı ve Ayırıcı Unsurlar”. Türkbilig 2001/2, 168-177.
Johanson, L. (2016) “Turkic: Portrait of a Language Family” The Uppsala Meeting - Proceedings of the 13th International Turkish Linguistics Conference, Book Editor(s): Éva Á. Csató, Birsel Karakoç, Astrid Menz, Harrassowitz Verlag.
Karahan, A. (2013) Dîvânu Lugâti't-Türk'e Göre XI. Yüzyıl Türk Lehçe Bilgisi, Ankara: TDK
Kaydarov, E. (1966) “Uygurskiy (Novouygurskiy) yazık” Yazıki Naradov SSSR -Tyurksie Yazıki. Moskva: NAUK, 363-386.
Kononov, A. N. (1960) Grammatika sovremennogo uzbekskogo literaturnogo yazıka. Moskva-Leningrad: AKADEMİYA NAUK SSSR.
Kononov, A. N. (1981) Grammatika yazıka tyurkskih runiçeskih pamyatnikov VII-IX vv, Leningrad: “Nauka”.
Ligeti, L. (1951) “Çin Yazısiyle Yazılmış Barbar Glossarları Meselesi”. Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi Cilt: 9/Sayı: 3, 301-327.
Mansuoğlu, M. (1960) “Türkiye Türkçesinde Söz Yapımı Üzerine Notlar”. İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi Cilt X, 5-24.
Öner, M. (2006) “Türkçede İsimden Fiil Yapımı Üzerine Notlar”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi. Cilt 3, Sayı 1, (Mart 2006) 60-76.
Öner, M. (2007) “Ortak Türkçe Söz Varlığı Denemesi (Dede Korkut Kitabı Fiilleri Üzerine)”, Tunca Kortantamer İçin, Ege Üniversitesi Edebiyat Fakültesi yay:6, İzmir, 447-464.
Öner, M. (2010) “Bugünkü Kıpçak Türkçesi Söz Varlığı Denemesi”. Türk Dili Araştırmaları Belleten 2008/2, 77-97.
Öner, M. (2016) “Tatarcada +DAş Ekli Sözler (Farsça ve Osmanlıca ile Tarihî-Karşılaştırmalı Leksikoloji Denemesi)” Prof. Dr. Tofiq Hacıyev Kitabı (Haz. B. A. Gökdağ, N. Muradov) Ankara: “Akçağ”, 391-398.
Özönder-Barutcu, F. S. (2006) “Türk Diyalektolojisinin Araştırma Yöntem ve Tekniklerine Dair Birkaç Söz: Bakış ve Hedefler” I. Türkiyat Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, 25-26 Mayıs 2006, Ankara: Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, 63-68.
Rásonyi, L. (1993) Tarihte Türklük, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü
Róna-Tas A. (2013) Türkolojiye Giriş (Çeviren: İsa Sarı) Ankara: Nobel.
Schönig, C. (2013) “Modern Türk Dillerinin Eş Zamanlı Tasnifi ve Tarihsel Yönleri”. Dil Araştırmaları Sayı:12, 221-257.
Serebrennikov, B. A. - Gadjieva, N. Z. (2011) Türk Yazı Dillerinin Karşılaştırmalı-Tarihî Grameri (Çev. Tevfik Hacıyev- Mustafa Öner) Ankara: TDK.
Sevortyan, E.V. (1974) Etimologiçeskiy slovar tyurkskih yazıkov (Obşçetyurkskiye i mejtyurkskiye osnovı na glasnıye), 767. Moskva: Akademiya Nauk SSSR.
Strazny, P. Ed. (2005) Encyclopedia of Linguistics. New York.
Şçerbak, A. M. (1970) Sravnitel’naya fonetika tyurkskih yazıkov. Leningrad: “NAUK”.
Taş, İ. (2009) Kutadgu Bilig'de Söz Yapımı. Ankara: TDK
Tekin, T. (1978) “Türkçe ile Kazakça Arasında Karşılıklı Anlaşılabilirlik” Genel Dilbilim Dergisi C. 1-2, Şubat-1978, 33-42.
Tekin, T. (1989) “Türk Dil ve Diyalektlerinin Yeni Bir Tasnifi” Erdem 5, sayı 13, ss. 141-168.
Tekin, T. (2004) “Altaic Languages” Makaleler II, Tarihî Türk Yazı Dilleri (Yayıma Hazırlayanlar: E. Yılmaz- N. Demir) Ankara: Öncü Kitap, 404-413.
Tenişev, E. R. Red. (1984) Sravnitel'naya-istoriçeskaya tyurkskih yazıkov. Fonetika, Moskva.
Tenişev, E. R. (1989) “Millî Döneme Kadarki Türk Dilleri” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, 301-308.
Tenişev, E. R. Red. (2002) Sravnitel’naya-istoriçeskaya tyurkskih yazıkov. Regional’nıe Rekontruktsii, Moskva: NAUK
https://www.collinsdictionary.com/dictionary/english/ursprache (Erişim Tarihi: 17.10.2020)