ŞAMANLIK OLGUSU VE OZAN-ÂŞIK PARADİGMALARININ GENETİK ORTAKLIĞI

Bu makalede Şamanlık olgusu bir arketip olarak ele alınmış ve bu olgunun özellikle ozanlık ve aşıklık gibi olgulara kaynaklık ettiği tespit edilmiştir. Şamanlığın Türk kültür tarihine daha çok kültürel olgu niteliğinde yansıdığı belirlenmiş ve Türk topluluklarının şamana veya şamanlara inanmaları gibi önemli hususlar da incelenmiştir. Şamanların dini ve dünyevi rehber olduklarına dair meseleler tahlil süzgecinden geçirilmiş, onların gerçekleştirdiği ayin ve merasimlerin etkisi üzerinde durulmuş ve ilerici özelliklere sahip olup eski bilgilerin yeniden ortaya çıkmasındaki rolleri de değerlendirilmiştir. Ozan ve âşık paradigmalarının tek kaynaktan -arketipten- beslendiğine vurgu yapılmış ve bu paradigmaların bünyesinde bulunan tipolojik benzerliklerin arketipsel katmandan esinlenerek oluştuğu kanısına varılmıştır. Şamanlık olgusunun doğrudan ozanlık geleneğine etki edip âşık sanatına dönüşmesinin tarihsel bir zorunluluk olduğuna değinilmiş, âşıklık aşamasına özgü olan etkenler tanımlanmış ve seyahat olgusunun da hem şaman dünya görüşünde hem de âşık yaratıcılığında etkili olduğuna dair yorumlar aktarılmıştır. Âşıklık olgusunun bazı geleneksel özellikleri içine aldığı kaydedilmiş ve söz konusu olguyla ilgili bulunan kaynakların pek çoğunun temelinde ilkel ve bağdaştırıcı düşüncenin bulunduğu da öne sürülmüştür. Ozanlık geleneğinden âşıklık geleneğine geçiş aşamasında kültürel katmanların yer değiştirdiği gözlemlenirken Türk uluslarındaki âşıklık olgusunun çeşitli adlar altında ortaya çıktığı ve yer değiştirme olayının daha çok İslamiyet ile ilgili olduğu kanıtlanmıştır. Bu bağlamda âşıklık olgusunun ortaya çıkmasında sosyal refah aşamasının da etkili olduğuna dair bilgiler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Şamanlık, arketip, ozanlık, âşıklık olgusu, gelenek

THE SHAMANISM PHENOMENON AND THE GENETIC COMMONALITY OF THE POET-MINSTREL PARADIGMS

This paper discusses the concept of shamanism as an archetype and as coming from the phenomena of poetship and minstrelsy. There is an examination of shamanism as it has been reflected in Turkish cultural history, and the Turkic communities’ belief in shaman or shamans. This study analyzes the issues regarding shamans as religious and worldly guides, addresses the effect of their rituals and ceremonies, and investigates their progressive characteristics and roles in the re-emergence of old-world knowledge. The study emphasizes that the paradigms of poet and minstrel were nourished from a single source and it was concluded that the typological similarities within these paradigms were inspired by an archetypal layer. The study argues that it was a historical necessity to recognize that the phenomenon of shamanism directly affected poetship tradition and hence created the art of minstrelsy, and defines the specific factors which lead to the phase of minstrelsy. Additionally, arguments are made that the concept of travel played a role in both the shamanic world view and the creativity of the minstrel. It is noted that the phenomenon of minstrelsy included some traditional features, and that most of the sources related to the phenomenon in question are based on both a primitive and reconciling idea. While it was observed that the cultural layers shifted during the transition from the tradition of poetship to the tradition of minstrelsy, the study proved that the phenomenon of minstrelsy in Turkic nations appeared under various names and that this transition was connected with Islam. In this context, social welfare stage was also effective in the emergence of the phenomenon of minstrelsy.

Keywords:

Shamanism, archetype, poetship, the phenomenon of the minstrel, tradition,

___

Aça, M. (1996). Şamanlığa geçişteki ölüp dirilme ritüelinden Türk destanlarındaki ölüp dirilmeye, Milli Folklor, Yıl 14, Sayı 54, s. 75-85.
Alizade, R. (2020). Türk dünyası destanlarında yapı, motif ve karakterler. İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
Bartold, V. V. (1973). Soçineniya. Tom VIII, Moskova: Nauka.
Ceferli, M. (2010). Azerbaycan Destanlarının Struktur Poetikası. Bakü: Nurlan.
Demir, N. (2016). Türklerin en eski destanı Ulu Han Ata Bitiği. İstanbul: Ötüken.
Gasımlı, M. (2014). Aşık Valeh’in Sanat Dünyası. Folklor ve Etnografiya, Uluslararası İlmi Jurnal, Sayı: 01-02 (38), s. 9-15.
Hekimov, M. (1999). Azerbaycan Halk Destanları, Efsane-Esatir ve Nağıl Deyimleri. Bakü: Maarif.
İsmayılov, H. (2002). Aşık Yaratıcılığı: Menşei ve İnkişaf Merheleleri. Bakü: Elm.
Jirmunskiy, V. M. (1974). Tyurkskiy geroiçeskiy epos. Leningrad: Nauka.
Kafesoğlu, İ. (1998). Türk Milli Kültürü. İstanbul: Ötüken.
Koroğlu, (1999). (Hazırlayan: Veli Huluflu), Bakü: Elm.
Köprülü, M. F. (2012). Edebiyat Araştırmaları 1. Ankara: Akçağ. Malov, S. E. (1912). Ostatki şamanstva u jeltıh Uygurov. Jivaya Starina, Tom XXI, SPb., Vıp. 1, s. 61-74.
Oh, E. - Jo’raev, M. (2013). Tarihi genetik ortaklık ve senkretik (bağdaştırmacı) sanat yaklaşımları bağlamında şaman ve epik küyci (ozan). (Çev.: Bayram Durbilmez), Folklor / Edebiyat, cilt: 19, sayı: 76, s. 63-76.
Ögel, B. (1978a). Türk kültür tarihine giriş I, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
Ögel, B. (1978b). Türk kültür tarihine giriş II, Ankara: Milli Eğitim Basımevi.
Pirsultanlı, S. P. (2011). Tikmedaşlı Heste Kasımın edebi irsinin tedkiki. Bakü: Azerneşir.
Radloff, W. (1956). Sibirya’dan II. (Çev.: Ahmet Temir), İstanbul: Maarif Basımevi.
Seyidov, M. (1954). Varsak sözü hakkında, Edebiyat ve Dil enstitüsü eserleri, cilt: VII, Bakü, s.175-185. Seyidov, M. (1994). Kam-Şaman ve Onun Kaynaklarına Umumi Bakış. Bakü: Gençlik.
Tanyu, H. (1978). Türklerin dini tarihçesi. 1. Baskı, İstanbul: Özdemir.
Tehmasib, M. H. (1964). Azerbaycan Halk Destanları (Orta yüzyıllar). Bakü: Elm.
Verbitski, V. İ. (1893). Altayskie inorodtsı: sbornik etnografiçeskih stati issledovaniy Altayskogo missionera, protoiereya V. İ. Verbiskogo. Moskova: Nauka.
Yıldırım, D. (1999). Dede Korkut’tan ozan Barış’a dönüşüm. Türk Dili, Sayı: 570, s. 505-530.