Şeybânî Özbek hanları ve Nakşibendîlik

Mâverâünnehir ikliminde XVI. yüzyıl, dini/tasavvufî hayat ile siyasî hayatın iç içe geçtiği bir dönem olmuştur. Bu çerçevede Özbeklerin, Şeybânî Hanlığı (906-1007/1500-1599) içinde mutasavvıflarla sıkı bir etkileşim halinde bulundukları görülmektedir. Bu etkileşim ilk zamanlar Ahmed Yesevî sonraları ise ağırlıklı olarak Nakşibendî şeyhi Hoca Ubeydullah Ahrar (ö. 895/1490) ve müridleri mihverinde gerçekleşmiştir. Bu güçlü iletişim Nakşibendîliğin, Şeybânîlerin XVI. asır boyunca siyasî, dinî, ilmî, hukukî hatta iktisadî hayatında derin bir etki bırakmıştır. Hatta bu şeyhlerin hanlığın yönetimine müdahale edecek kadar güçlü bir konuma geldiği anlaşılmaktadır. Mevzubahs ettiğimiz bu yakınlığın kuşkusuz birtakım dini ve siyasi sâikleri mevcuttur: Bu noktada evvela vurgulanması gereken husus, Sünnî Müslümanlığı temsil eden Özbeklerin Orta Asya halklarının manevi hayatlarında etkin bir güç olan Bahauddîn Nakşibend ve Ahmed Yesevîye büyük bir saygı beslemeleridir. Dikkate layık ve üzerinde durulmaya değer diğer bir husus da, Sünnilik ve Şiîlik rekabetinin Fatımilerden sonra ikinci defa Özbek-Safevî mücadeleleriyle siyasi boyut kazanmış ve tüm hızıyla yüzyılı aşkın bir süre devam etmiş olmasıdır. Nitekim Sünnî eğilimli bu tarikata mensup Şeybânîler, Şiî mezhebinden olan ve Şiîliği resmi devlet dini olarak tanıyan Safevîlere karşı bu mezhebi bir sığınak olarak görmüşlerdir. Bu sebeple de bu tarikatın sağlamlaşarak örgütlenmesiyle oluşan sosyal yapısı kendileri için Orta Asyadan İslam dünyasına uzanan koridor oluşturması açısından mühim bir güç oluşturmuştur.

Shaybani Uzbek khans and Naqshbandi

In the 16th century, Transoxiana (The Land across the Oxus) and its environs went through a period of religious mysticism associated with political life. The Uzbeks who were under khanate of Shaibanids (906-1007 / 1500-1599) had firm relations with the Mystics. This relationship in the beginning started with the significant Sufi leader Ahmed Yasavi then afterwards with Naqshbandiya sheikh Ubaydullah Ahrar (ö. 895/1490) and his followers. This powerful relationship with Naqshbandiya greatly affected the Shaibanids in their religious, political, scientific, juristic and even economic lives. It is understood that Naqshbandiya had influence upon the administration of the khanate. There is absolutely no doubt that there were several religious and political reasons which caused this close and powerful relationship. First of all, it must be emphasized that the respect the Uzbeks had for the representatives of the Sunni Muslims, Bahauddin Naqshband and Ahmed Yasavi was for the impact they had in thier lives. What ıs supposed to be emphasized on once again is, after the rivalry between the Sunni and Persia Shiite, for the second time the Uzbek-Safavid worn the political struggle and continued rapidly over a century. Moreover, the Shaybanids who were tendency members to the Sunni sect used Shia as a protection against the Safavids who recognized Shia as the official religion. And with this reason this sect were able to organize themselves to acquire a strong and an important position with a strong social foundation from the Middle-East to Islamic world.

PDF

___

AHMEDOV, B. (1996). el-Arab vel-İslâm fî Uzbekistân târîh-i Âsyal-Vustâ min Eyyâmil-Asril-Hâkimeti hattel-yevm (haz. Zahidullah Münevverov). Beyrut: eş-Şeriketül-Matbuatlit-Tevzi ven-Neşr.
AHSÎKETÎ, DOST MUHAMMED KÎŞÎ. Silsiletüs-sıddîkîn ve enîsül-âşîkîn, Özbekistan FAŞE Ktp. Nr. 622.
ALGAR, H. (1990). Political Aspects of Naqshbandi History, Naqshbandis. İstanbul: İsis Yayımcılık.
ALGAR, HAMİD (1993). Dahbidiya, Encyclopaedia Iranica, VI (6), 585-586.
ALGAR, HAMİD (1999). From Kashghar to Eyüp: the Lineages and Legacy of Şeyh Abdullah Nidâî, Naqshbandis in Western and Central Asia, 1-15.
ALGAR, H. (2012). Nakşibendîlik. İstanbul: İnsan Yayınları.
ALLWORTH, E. (1964). Uzbek Literary Politics. London: Mouton & CO.
ALLWORTH, E. (1990). The Modern Uzbeks. Stanford-California: Hoover Institution Press.
ALPARGU, M. (2002). Türkistan Hanlıkları, Türkler, 8, (ed. Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları. 557-605.
ANONİM (1363.). Âlem Ârây-ı Safevî (nşr. Yadullah Şükri). Tahran: İntişârât-ı İttilâat.
ARAT, R. R. (2000). Baburnâme, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
ARJUMAND, S. A. (1984). The Shadow of God and Hidde İmam. Chiago.
BABAJANOV, B. (1997). La naqshbandiyya sous les premiers Sheybanides, Cahiers dAsie Centrale, 3/4, 69-90.
BARTHOLD, W. (1987). 17. Asırda Özbek Hanları Saraylarında Merasim, (çev. Abdulkadir İnan). Makaleler ve İncelemeler, 546-554. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
BARTHOLD, W. (1984). İslam Medeniyeti Tarihi. Ankara: Arısan Matbaacılık.
BREGEL, Y. (1982). Abdal-aziz Sultan, Enyclopedia İranica, 1 (1), 101-102.
BUHÂRÂYÎ, MİRZA ŞEMS (1377). Târîh-u Buhârâ, Hokand ve Kâşğar der şerh-i hükümrânî Emir Mir Haydar der Buhârâ, Muhammed Ali Han der Hokand ve Cihangir Hace der Kaşgar (hzl. Muhammed Ekber Aşık). Tahran: Ayne-i Mîras.
BURTON, A. (1997) The Bukharans A Dynastic, Diplomatic and Commercial History 1550- 1702. Curzon Press.
CÜVEYNÎ, ALAADDİN ATA MELİK, (2013). Tarih-i Cihangüşâ (çev. Mürsel Öztürk). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
DALE, S. (2009). The Later Timurids (1450-1526) The Cambridge History of İnner Asia The Chingissed Age (ed.Nicola Di Cosmo, Allen J. Frank, Peter B. Golden). New York: Cambridge University Press.
DUGHLAT, MİRZA MUHAMMED HAYDAR, (1895). The Tarikh-i Rashidi of Muhammed Haidar Dughlat (İng. çev. N. Elias-E. D. Ros). Londra.
EDHEM, HALİL (1345). Düvel-i İslamiye, İstanbul.
EL- HÜSEYNÎ, ABDULHAY (1688). Nesebnâme-i Hâce Ahrar, Esad Efendi.
FOLTZ, R. (1996). The Central Asian Naqshbandî Connections of the Mughal Emperors, Journal of Islamic Studies. 7 (2): 229-239.
HAFIZ TANİŞ B. EMÎR MUHAMMED BUHÂRÎ. Şerefnâme-i Şâhî, I-II. Tahran: Sazman-ı Esnad ve Kitaphane-i Milli Cumhuri İslami İran, Bahş-i İranşenasi.
HAKİM HAN, MUHAMMED, (2009). Muntehabut-Tevârih (tashih: Yâyûî Kâvâherâ ve Kûîçî Hânedâ). Tokyo: Müessese-i Mutâlaât Ferhenghâ ve Zebânhâ-yı Âsyâ ve Âfrîkâ.
HANDEMİR, ĞIYASEDDİN B. HAMİMUDDİNÜL HÜSEYNÎ, (1380). Târîh-u Habibus-Siyer Fî Ahbârı Efrâd-ı Beşer (hzl.Celaleddin Hümaî), 4. Tahran: İntişârât-ı Hayam.
HOLZWARTH, W. (2002). The Shaybanids and the Khan Princedoms, Islam Art and Architecture (ed. Markus Hatstein- Peter Delius), Cologne, Konemann, 431-435.
HÛNCÎ, FAZLULLAH BİN RUZBİHAN (1341). Mihmânnâme-i Buhârâ (haz. Manoochehr Sotoodeh). Tahran: Pinkâh Terceme ve Neşr Kitâb.
ISOGAI, K. (1997). Yasa and Sharia in Early 16th century Central Asia, Cahiers dAsie Centrale, 3/4, 91-103.
JENKİNSON, A. (1885). Early Voyages and Travels Russia and Persia (ed. E.D. Morgan, C. H. Coote). Londra.
KARASOY, Y. (1998). Şiban Han Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KÂSÂNÎ, AHMED. Şerh-i Rubâî-yi Ubeydullah Han, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, FY, nr. 649.
KEŞMİRİ, BEDREDDİN (1376). Siracus-Salihin (nşr. Seyyid Siraceddin). 1b-558a. İslamabad.
KEŞMİRİ, BEDREDDİN. Ravzatur-rızvan ve hadikatul-gılman. Özbekistan FAŞE Ktp., nr. 2094., 1b-558a.
KUTGÂN, MUHAMMED YÂR B. ARAB, (1385). Musahharül-Bilâd. Tahran: Mîrâs Mektûb.
MCCHESNEY, R. D. (1996), Barrier of Hetorodoxy? Rethinking the Ties Between İran and Central Asi in 17 Century, Safavid Persia, nşr.: Charles Melville, Londra, 231-267.
MÜNŞÎ, İSKENDER BEY (1377). Tarih Alem-Ârâ-yı Abbasî (hzl. M. İ. Rıdvanî), 1-3. Tahran: İntişârât-ı Dünya-yı Kitâb.
MÜNŞÎ, MUHAMMED YUSUF, (1385). Tezkire-i Mukîm Hânî Siyeri Târîh-i Ferhengî ve İctimâî Mâverâünnehir der ahd-i Şeybânîyân ve İşterhâniyân (tashih ve tahkik: Fereşte Sarrâfân). Tahran: Mirâs-i Mektûb.
NİSÂRÎ, HOCA BAHAUDDİN HASAN BUHÂRÎ, (1969). Müzekkiru Ahbâb (tashih. Seyyid Muhammed Fazlullah). Haydarabad: Dâiretul-Maarif-i Osmaniyye.
RUMLU, HASAN BEY (1384). Ahsenü‟t-Tevârîh (hzl. Abdul-Hüseyin Nevaî), I-III. Tahran: İntişârât-ı Esâtîr.
SCHIMMEL, A. (1960). Some Notes on the Cultural Activity of the First Uzbek Rulers, Journal of the Pakistan Historical Society. 8/4, 149-166).
SEMERKANDÎ, MÎR SEYYİD ŞERÎF RÂKIM, (1380). Târîh-i Râkim (thk. Minuçehr Sitûde). Tahran: Binyâd Mevkûfât Doktor Mahmud Afşâr.
TALİB, MUHAMMED. Matlabut-Talibin. Ozbekistan FAŞE Ktp., nr. 80, 1b-231a.
TEBRİZÎ, HAFIZ HÜSEYİN KERBELAÎ (1344). Ravzatul-Cinan (nşr. Cafer Sultan el-Kurraî). Tahran.
TOGAN, Z. V. (1927). Şaybak Hanın Şiirleri, Yeni Türkistan, 1, 22-25.
TOSUN, N. (2001). Kâsânî, Ahmed, DİA. XXIV, 531-532.
TOSUN, N. (2001). Kâsânîyye, DİA, XXIV, 532-34.
TOSUN, N. (2012). Orta Asyada Tasavvuf, Orta Asyada İslam Temsilden Fobiye, I, Türkistan Ahmet Yesevi Üniversitesi. Ankara: SFN Yayıncılık.
TÜRKOĞLU, İSMAİL (2010). Şeybânîler, DİA. XXXIX, 45-47.
VÂLÎ, MAHMUD B. EMİR BELHÎ, (1984). Bahrul-Esrar fî Menakibul-Ahyar (hzr. Hakim Muhammed Said, Seyyid Muinu‟l-Hak, Ensar Zahid Han). Karaçi: Pakistan Historical Sociaty.
VAMBERY, A. (1973). History of Bokhara. Nendeln-Liechtenstein: Arno Press.