Anadolu Medreselerinde Mekan Biçimlenişinin Kubbe Kullanım Tercihine Etkisi

Mekanın üzerini örtme amaçlı inşa edilen kubbeler zaman içinde gelişerek yapıya kimlik kazandıran mimari bir unsur olmuştur. Geniş açıklıkları kapatma olanağı tanıması ile işlevsel katkılarda bulunmuşken, yapının mimari kompozisyonunu biçimlendiren, inşa edildiği dönemin ya da adına inşa ettirildiği kişinin idari ve siyasi gücünü yansıtan biçimsel bir öğedir. Kubbe, pek çok farklı kültürde kendini göstermiş, özellikle İslam mimarisinde dini kuralların mekan biçimlenmesine yansıması olarak sembolik bir yer edinerek cami, medrese, mescit, türbe gibi dini yapılarda özenle kullanılmıştır. Bu yapılardan medreseler İslam dünyasının eğitim yapıları olarak Türk-İslam mimarisinde önem taşımaktadırlar. Selçuklular döneminde önemli yer edinen medrese yapıları Anadolu Selçukluları ile Anadolu topraklarında inşa edilmeye başlamış ve işlevini kaybettiği Osmanlı’nın son dönemlerine kadar mimari açıdan gelişim kaydetmiştir. En temelde eğitim verilen dershane birimi, öğrencilerin kaldığı hücreler ve avludan oluşan, eyvanlı plan tiplerine sahip medreselerde kubbe, dönemin imkanlarına, inşa edildiği coğrafyanın şartlarına, inşa ettiren kişinin gücüne, kullanılan yapı malzemesine göre farklı biçimlerde kullanılarak medrese mimarisini etkilemiştir. Zaman içinde değişik birimlerin üzerini kapatarak farklı dönemlerin izlerini yansıtmıştır. Bu çalışmada literatür taraması yapılarak, Anadolu Selçuklu Devleti’nden Osmanlı Devleti’ne Anadolu’da inşa edilen, plan bilgileri mevcut medreseler incelenerek, plan tipine, strüktürüne, bulunduğu coğrafyanın şartlarına göre değişen kubbe kullanımı irdelenmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Kubbe, Anadolu Mimarisi, Anadolu Selçuklu Mimarisi, Osmanlı Mimarisi, Merkezi Mekan

The Effect of Space Formation on Dome Usage Preference in Anatolian Madrasahs

The domes, which were built to cover the space, developed over time and became an architectural element that gave the building an identity. It is a formal element that shapes the architectural composition of the building, reflecting the administrative and political power of the period in which it was built or the person on whose behalf it was built, while making functional contributions by allowing the possibility of closing wide openings. The dome has shown itself in many different cultures, and it has been carefully used in religious buildings such as mosques, madrasahs, masjids, tombs, taking a symbolic place as a reflection of religious rules on the shaping of space, especially in Islamic architecture. Among these structures, madrasas are important in Turkish-Islamic architecture as educational structures of the Islamic world. Madrasa structures, which took an important place in the Seljuk period, started to be built in Anatolian lands with the Anatolian Seljuks and developed architecturally until the last periods of the Ottoman Empire, when it lost its function. The dome in the madrasahs with iwan plan types, consisting of the classroom unit where education is given, the cells where the students stay and the courtyard, has affected the madrasa architecture by using it in different ways according to the possibilities of the period, the conditions of the geography in which it was built, the power of the person who built it, and the building material used. Over time, it covered different units and reflected the traces of different periods. In this study, the use of the dome, which changes according to the plan type, structure and the conditions of the geography, was examined by examining the madrasahs, which were built in Anatolia from the Anatolian Seljuk Empire to the Ottoman Empire, and whose plan information is available

Keywords:

Dome, Anatolian Architecture, Anatolian Seljuk Architecture, Ottoman Architecture, Central Space,

PDF

___

Aslanapa, Oktay, Anadolu’da İlk Türk Mimarisi Başlangıcı ve Gelişmesi, Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Ankara 1991.
Aslanapa, Oktay, Osmanlı Devri Mimarisi, İnkılap Yayınevi, İstanbul 2004.
Bozkurt, Nebi, İslam Ansiklopedisi ‘’Medrese’’, Cilt 28, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2003. https://islamansiklopedisi.org.tr/medrese adresinden alındı.
Erten Bilgiç, Didem, Mimar Sinan Camilerindeki Strüktürel ve Mekansal Yorumların Mimarlık Tarihindeki Yeri, Yapı Dergisi, 2017, s.146-153.
Hasol, Doğan, Ansiklopedik Mimarlık Sözlüğü, 18. B., Yem Yayın, İstanbul 2020.
Hattstein, Markus – Delius, Peter, İslam Sanatı ve Mimarisi, Literatür Yayıncılık, İstanbul 2007.
Kuban, Doğan, Osmanlı Mimarisi, Yem Yayın, İstanbul 2007.
Kuban, Doğan, Mimarlık Kavramları, 8. B., Yapı Endüstri Merkezi Yayınları, 2014.
Kuran, Aptullah, Anadolu Medreseleri, Cilt 1, Orta Doğu Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, Ankara 1969.
Mülayim, Selçuk, İslam Ansiklopedisi ‘’Kubbe’’, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2002. https://islamansiklopedisi.org.tr/kubbe adresinden alındı.
Ödekan, Ayla, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi ‘’Medrese’’, Yem Yayıncılık, İstanbul 1997.
Peker, Ali Uzay, Anadolu Selçuklu Mimarisi İkonografisi Yazımına Doğru, VII. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri ''II. Ortaçağ ve Türk Dönemi Kazı - Araştırmaları Sempozyumu Bildirileri, Selçuk Üniversitesi Basımevi, Konya 1998, s. 289-315.
Sözen, Metin, Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri I, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, İstanbul 1970.
Sözen, Metin, Anadolu Medreseleri Selçuklu ve Beylikler Devri II, İstanbul Teknik Üniversitesi Mimarlık Fakültesi Yayınları, İstanbul 1972.
Tanman, Mehmet Baha, İslam Ansiklopedisi ‘’Hacı Halil Paşa Medresesi’’, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1996. https://islamansiklopedisi.org.tr/haci-halil-pasa-medresesi adresinden alındı.
Turan, Şefika Nur – Yaldız, Esra, XIII. Yüzyıl Konya Mahalle Mescitlerinde Kullanılan Kubbeye Geçiş Elemanları, Türk İslam Medeniyeti Akademik Araştırmalar Dergisi, 2018, s. 163-187.
Ünal, Mehmet Ali – Cengiz, Osman, ‘’Osmanlı Medrese Geleneğinde Zaman, Mekan ve Zihniyet Örgütlenmesi’’ Osmanlı Medreseleri Eğitim, Yönetim ve Finans, Mahya Yayınları, 2019.
Yazıcı Ersoy, Habibe, Eczacıbaşı Sanat Ansiklopedisi ''Kubbe'', Yem Yayın, İstanbul 1997.