Kutsalın Türk kültüründeki izleri: Tanrısal simgecilik

Arkaik toplumlarda kutsal olarak kabul edilenler, modern toplumlarda yerini kutsal kabul edilen kişi ya da nesnelerin yer aldığı anlatmalara yani tanrısaldan tanrısal simgeciliğe devretmiştir. Tanrısal Simgecilik, kutsal olanın bir kişi ya da nesnede tezahürü olarak düşünülebilir. İnsanlığın en eski anlatmalarından günümüzdeki halk inanmalarına kadar pek çok metinde bu kutsallığın ve düşünceye bağlı yansımanın örneklerle görülmesi mümkündür. Bu örnekler tanrı-hakan ilişkisi çerçevesinde karşımıza çıktığı gibi tanrısal/kutsal olanın simgesel çağrışımları olarak da görülür. Kutsalın simgesel olarak erkin kullanılmasında, mitolojilerde, destanlarda, halk hikâyelerinde, efsanelerde ve halk inançlarında nasıl gerçekleştiği üzerinde durulmuş, böylece insan doğasında var olan yüceltme duygusuna edebî metinler aracılığı ile nasıl bir kutsallık kazandırılmaya çalışıldığı ortaya konmaya çalışılmıştır. Simgeci bir anlatımın geçmişte nasıl algılandığı, günümüzde nasıl yorumlanması gerektiği üzerinde durulurken insanlık tarihinin geçirdiği düşünce evreleri de gün yüzüne çıkmış olur. Mantık öncesi bir dönemden söz ederken dönemin kendi koşullarının toptan görülmesi gereği vardır. Günümüze gelirken sözlü edebiyat içinde değer bulan metinlerin ve inançların simgesel boyutu gizemi de içinde barındırır. Kutsalın şekil değiştirmesi, eski inançları yenileyip kendini meşrulaştırması anlamına gelir.

Traces of the sacred in Turkish culture: Divine symbolism

In archaic societies, things considered to be sacred are replaced by tales in which people or objects regarded as sacred are narrated in modern societies; that is, divine is replaced by divine symbolism. Divine symbolism can be viewed as the appearance of the sacred as a person or object. It is highly possible to see the examples and reflection of such narration in the tales of humanity from the ancient times to modern times. These examples can be encountered in the form of god/ruler relationship or symbolic reflections of god/sacred. The symbolic use of the sacred, and its occurrence in mythologies, legends, folk stories and folk beliefs are dealt with, and in this way, it is revealed how the sense of praising inherent in the nature of human gained holiness through literary texts. How symbolic narration was perceived in the past, and how it should be interpreted today are investigated, and this leads to the elicitation of the thinking phases through which human history went. While talking about a period prior to the domination of logic, it is necessary to see the period as a whole with its own conditions. Symbolic dimensions of the texts and beliefs gaining special value in the oral literature include some mystery. The sacred’s changing shape means old beliefs are renewing themselves to justify their existence.

PDF

___

Alaaddin Ata Melik Cüveyni, (1999), Tarih-i Cihan Güşa, (çev. Mürsel Öztürk), Ankara Turizm Bakanlığı Yay.
ALAY, Okan, (2006?), Kültür Dünyamızda Bingöl, 2.bs., , Elazığ, Üniversite Kitapevi.
ALPTEKİN, Ali Berat, (1997), Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı, Ankara, Akçağ Yay.
ARAT, Reşit Rahmeti, (1979), Kutadgu Bilig III Indeks, (hzl. Kemal Eraslan,Osman Fikri Sertkaya, Nuri Yüce), İstanbul, Türk Kültürünü araştırma Enstitüsü Yay.,
ARAT, Reşit Rahmeti, (1987), “Iduk-kut Unvanı Hakkında” “Makaleler” cilt 1, Ankara, (hzl. Osman Fikri Sertkaya), TKAE Yay.
ARTUN, Erman, (2001), Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı, Ankara, Akçağ Yay.,
ASSMANN, Jan, (2001), Kültürel Bellek Eski Yüksek Kültürlerde Yazı, Hatırlama ve Politik Kimlik, (çev. Ayşe Tekin), İstanbul, Ayrıntı Yay.,
ATALAY, Besim, (1985), Divanü Lûgat-it- Türk Tercümesi, 4 Cilt , Ankara, TDK Yay.,
AVCI, Casim (1998), “Hilafet,” Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C.17, İstanbul.
AYDEMİR, Abdullah, (1990), İslamî Kaynaklara Göre Peygamberler, Ankara, Türkiye Diyanet Vakfı Yay.,
BALİ, Muhan (1973), Erçişli Emrah ile Selvi Han Hikâyesi Varyantların Tespiti ve Halk Hikâyeciliği Bakımından Önemi, Ankara, Atatürk Üniversitesi Yay.,
BANARLI, Nihad Sâmi, (1987), Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, Cilt 1, İstanbul, MEB Yay., 539- 546.
BAYAT, Fuzuli, (2007), Türk Mitolojik Sistemi (Ontolojik ve Epistemolojik Bağlamda Türk Mitolojisi) 2 Cilt, İstanbul, Ötüken Yay.,
BONNEFOY, Yves vd., (2000), Antik Dünya ve Geleneksel Toplumlarda Dinler ve Mitolojiler Sözlüğü, (hzl. Levent Yılmaz), 2 Cilt, Ankara, Dost Kitapevi,
BORATAV, P. Naili, (1984), Köroğlu Destanı,İstanbul, Adam Yay.,
BRATTON, Fred Gladstone, (1995), Yakın Doğu Mitolojisi Eski Yakın Doğuda Tanrı ve Tarih Hikayeleri, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yay.
ÇIBLAK, Nilgün (2005), Mersin Tahtacıları- Halkbilimi Araştırmaları-, Ankara, Ürün Yay.,
ÇOBANOĞLU, Özkul (2001), Türk Dünyası Ortak Edebiyatı Türk Dünyası Edebiyat Tarihi, Cilt 1, Ankara, AKM Yay.
DİVİTÇİOĞLU, Sencer (1987), Kök Türkler (Kut, Küç ve Ülüg), İstanbul, Ada Yay.,
DİVİTÇİOĞLU, Sencer (1999) Ortaçağ Türk Toplumları Hakkında, İstanbul, YKY.
ELİADE, Mircea (1999), Şamanizm, Ankara, İmge Yay.,
ELİADE, Mircea, (1994), Ebedi Dönüş Mitosu, (çev. Ümit Atug), Ankara, İmge Yay.
ELİADE, Mircea, (1992), İmgeler ve Simgeler, (çev. Mehmet Ali Kılıçbay), Ankara, Gece Yay.,
ERGUN, Metin, (2000), “Türk Ağaç Kültü,” “Millî Folklor”, S.47, 22-30.
ERGUN, Pervin, (2004), Türk Kültüründe Ağaç Kültü, Ankara, AKM Yay.,
ERÖZ, Mehmet, (1990), Türkiye’de Alevîlik ve Bektâşîlik, Ankara, Kültür Bak. Yay.,
ERGİN, Muharrem (1988), Oğuz Kağan Destanı (Tercüme Metin, Sözlük), 2. bs.,İstanbul, Hulbe Yay.,
ESİN, Emel (2001), Türk Kozmolojisine Giriş, İstanbul, Kabalcı Yay.,
ESİN, Emel, (1976) “Ötüken Yış” Atsız Armağanı, (hzl.Erol Güngör, M.N. Hacıeminoğlu, Mustafa kafalı, Osman F. Sertkaya), İstanbul, Ötüken Yay., 147-182.
ERGİN,Muharrem, (1997), Dede Korkut Hikâyeleri I Giriş-Metin-Faksimile, Ankara, TDK Yay.
FRAZER, James G., (1991), Altın Dal Dinin ve Folklorun Kökleri, (çev. Mehmet H. Doğan), İstanbul, Payel Yay.,
GÖLPINARLI, Abdülbâki, (1990), Menakıb-ı Hacı Bektâş-ı Veli “Vilâyet-nâme” İstanbul, İnkılâp Kitapevi.
KALAFAT, Yaşar (1994), “Halk İnançlarında (Göğe Kaldırma) Dini Pratiği,” “Yeni Forum,” S.305, 46-48.
KALAFAT, Yaşar,(2000), Güney Kafkasya Sosyal Antropoloji Araştırmaları, Ankara, Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi Yay.,
GÜNAY, Umay, (1992), Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi, Ankara, Akçağ Yay.,
KAFESOĞLU, İbrahim (1987), Türk Millî Kültürü, İstanbul, (1993, 8bs. İstanbul), Boğaziçi Yay.
KANDEMİR, Yaşar (1991), Mevzû Hadîsler Menşe’i Tanıma Yolları Tenkidi, 5.bs., Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
KILIÇBAY, Mehmet Ali, (2000), “Osmanlı Kuruluşunun Efsanevî Yönü,” Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Efsaneler ve Gerçekler Tartışma/Panel Bildirileri, Anakara, 19 Mart 1999, Ankara, İmge Kitapları, 23-30.
KÖPRÜLÜ, M .Fuad, (1982), Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 4.bs., Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yay.
KÖPRÜLÜ, M .Fuad, (1989), “Türk Edebiyatı’nın Menşe’i” Edebiyat Araştırmaları 1, 3. bs.,İstanbul, Ötüken Yay.
KÖPRÜLÜ, M .Fuad, (2004), Saz Şâirleri, 3.bs.,Ankara, Akçağ Yay.
KUÇURADİ, İonna, (1979), Sanata Felsefeyle Bakmak, Ankara, Şiir Tiyatro Yay.,
İNAN, Abdulkadir, (1992), Manas Destanı, İstanbul, MEB Yay.
İNAN, Abdulkadir, (1995), Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar, Ankara, 4. bs., TTK Yay.
GÖKYAY, Orhan Şaik, (2000), Dedem Korkudun Kitabı, İstanbul, MEB Yay.
GÜZEL, Abdurrahman (1999), Abdal Mûsâ Velâyetnâmesi, Ankara, TTK Yay.
HANÇERLİOĞLU, Orhan (1975), İnanç Sözlüğü Dinler-Mezhepler-Tarikatler-Efsanâler, İstanbul, Remzi Kitapevi.
HAMİLTON, Edith, (1983), Mitologya, 4.bs., (çev. Ülkü TAMER), İstanbul, Varlık Yay.
HOF, Ulrıch Im, (1995), Avrupa’da Aydınlanma, İstanbul , (çev.Şebnem Sunar), Afa Yay.
MELYUKOVA, A.İ.,(2000), “İskitler ve Sarmatlar,” Erken İç Asya Tarihi, 2.bs. (hzl. Denis Sinor), (çev. Prof.Dr. İsenbüke Togan), İstanbul, İletişim Yay., 141-166.
MESUDİ, (2004), Murûc ez-Zehep (Altın Bozkırlar), (çev. Ahsen Batur), İstanbul, Selenge Yay.
N.B., (1982), Büyük Resimli Arzu ile Kamber Hikayesi, İstanbul, Şenyıldız Yayınevi.
NASKALİ, Emine Gürsoy, (1995), “Destanın Tarifi,” Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Beleten, 1992.
NASKALİ, Emine Gürsoy, (1998), Altay Destanı Maaday Kara, İstanbul, YKY.
OCAK, Ahmet Yaşar, (1990), İslam – Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır – İlyas Kültü, 2.bs., Ankara, TKAE Yay.
OCAK, Ahmet Yaşar, (1992), Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler (Metodolojik Bir Yaklaşım), Ankara, TTK Yay.
ONAT, Ayşe, Sema ORSOY ve Konuralp ERCİLASUN, (2004), Çin Kaynaklarında Türkler Han Hanedanlığı Tarihi Hsiung-Nu (Hun) Monografileri Açıklamalı Metin Neşri, Ankara, TTK Yay.
ORKUN, Hüseyin Namık, (1943), Türk Efsaneleri, İstanbul, Çınar Yay.
ORTAYLI, ilber, (2000), “Menkıbe” Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Efsaneler ve Gerçekler Tartışma/ Panel Bildirileri, Anakara, 19 Mart 1999, Ankara, İmge Kitapları, 12-13.
ÖNAL, Mehmet Naci, (2003), “Dağ Kültü, Eren Kültü ve Şenliklerinin Muğla’daki Yansımaları” “Bilig”, Sayı: 25, 99-124.
ÖNAL, Mehmet Naci, (2007), “Türk Mitinin Oluşumunda Işığın Rolü,” “Journal of Turkish Studies Türklük Bilimi Bilgisi Araştırmaları, Şinasi Tekin Hatıra Sayısı II,” (hzl. Yücel Dağlı, Yorges Dedes- Selim S. Kuru), Cilt 31/II, 145-158.
ÖRNEK, Sedat Veyis (1995), 100 Soruda İlkellerde Din, Büyü, Sanat, Efsane, İstanbul, 3.bs., Gerçek Yay.
ÖZTÜRK, İsa (2006), Kerem ile Aslı, İstanbul, Türkiye İş Bankası Yay.
PİRVERDİOĞLU, Ahmet, (1999), “Dede Korkut ve Şamanizm,” Uluslararası Dede Korkut Bilgi Şöleni, Ankara, AKM Yay.
RAGLAN, Lord, (2003), “Geleneksel Kahraman Kalıbı,” Halkbilimi Kuramlar ve Yaklaşımlar 1, Ankara, Folklor Yay., 277-303.
RAMAZANOĞLU, Muzaffer, (1993), Gilgameş Destanı, İstanbul, MEB Yay.
ROUX, Jean Poul, (1994), Türklerin ve Moğolların Eski Dini, (çev. Prof. Dr. Aykut Kazancığil) 2.bs., İstanbul, İşaret Yay.
ROUX, Jean Poul, (2001a), Orta Asya Tarih ve Uygarlık, (çev. Lale Arslan), İstanbul, Kabancı Yay.
ROUX, Jean Poul, (2001), Moğol İmparatorluğunun Tarihi, (çev. Aykut Kazancıgil,, Ayşe Bereket), İstanbul, Kabalcı Yay.
SELÇUK, Ali, (2004), Tahtacılar Mersin Tahtacıları Üzerine Bir Araştırma, İstanbul, Yeditepe Yay.
SERTKAYA, Osman Fikri, (1995), “Oğuz Kağan Destanı Üzerine Bazı Mülahazalar,” “Türk Dili Araştırmalar Yıllığı Belleten 1992,” 9-27.
SCHİLTBERGER, Johannes, (1995), Türkler ve Tatarlar Arasında (1397-1427), (çev. Turgut Akpınar), İstanbul, İletişim Yay.
SEYİDOĞLU, Bilge, (1995), Mitoloji Üzerine Araştırmalar, Metinler ve Tahliller, Kayseri.
SULTI, Rüstem, (1998), Edigey Destanı, (Yayım yeri yok), Türksoy Yay.
SÜMER, Faruk, (1992), Oğuzlar (Türkmenler) Tarihleri-Boy Teşkilatları - Destanları, İstanbul, Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı Yay.
ŞEŞEN, Ramazan, (2001), İslam Coğrafyacılarına Göre Türkler ve Türk Ülkeleri, 2.bs., Ankara, TTK Yay.
TAŞAĞIL, Ahmet, (1995), Gök-Türkler, Ankara, TTK Yay.
TANYU, Hikmet, (1968), Türklerde Taşla İlgili İnançlar, Ankara Ü. İlahiyat Fak. Yay.
TEKİN, Mehmet, (2004), “Şiirin Gizli Tarihi Yahut Şair ve Patron,” “Kitaplık,” S.69, 199-207.
TOGAN, A. Zeki Velidi, (1982), Reşideddin Oğuznâmesi Tercüme ve Tahlili, 2. bs. İstanbul, Enderun Kitapevi.
TÜRKMEN, Fikret, (1998), Tahir ile Zühre, 2.bs., Ankara, AKM Yay.
ÜLKEN, Hilmi Ziya, (1983), İslam Felsefesi Eski Yunan’dan Çağdaş Düşünceye Doğru, 3bs., (Basım yeri yok), Ülken Yay.
ÜLKEN, Hilmi Ziya, (2006), Anadolu Kültürü ve Türk Kimliği Üzerine, İstanbul, Ülken Yay.
WİNTERNİTZ, Moritz, (2002), Hint Destanları Rāmāyana, Mahābhārata, Harivanşa, 2.bs., (çev. Korhan Kaya), Ankara, İmge Yay.
YÜCE, Kemal, (1987), Saltuknâme’de Tarihî, Dinî ve Efsanevî Unsurlar, Ankara, Kültür ve Turizm Bak. Yay.
Ziya GÖKALP, (1974), Türk Medeniyeti Tarihi I, (hzl. Fikret Şahoğlu), İstanbul, Türk Kültür Yay.
Ziya GÖKALP, (1977), Türk Töresi, (hlz. Yusuf Çotuksöken), İstanbul, İnkilâp ve Aka Yay.
Ziya GÖKALP, (1981), Türk Devletinin Tekamülü, (hzl. Kâzım Yaşar KOPARAN), Ankara, Kültür Bakanlığı Yay.
http://www.runik.ru/lib/religion/obitel .htm