DOKUMA İYELİKLER VE DÖRT ÖRNEK (KONYA/EREĞLİ/ÇAYHAN KASABASI ÇAYAN BOYU ÖRNEĞİ)

Gök Tengri inancına göre; tüm varlıklar, gözle görülmeyen ışık, enerji, güç, bilgi ile yaratılmıştır. Yaratılanlar arasında enerji paylaşımı olur. Paylaşılan enerji bütününden ışın meydana gelir. Bu ışınlara halk arasında iye (ee), ışınların yüklü olduğuna inandıkları malzemelere de iyelik denilir. Işın iyelerden ruh doğar. Ruh bedeni diriltir. Bu yüzden olsa gerek insanlar; iyeliklerin, ebediyete göçen yakınlarının ruhlarını taşıdığına da inanır. Kirkitli dokumalar ise atalarımızın yaşadıkları her alanda yer almaktadır. Farklı renk, bezeme ve düzene sahip bu malzemeler, ayrıca bulundukları toplumun sosyal, ekonomik, kültürel, dinî yapılarını da âdeta yüzey üzerinde yaşatarak yansıtmaktadır. Önemli içeriğe sahip bu iki kavram birleşince "iyelik dokumalar" oluşmakta ve bu da ayrı bir önem taşımaktadır. İyelik dokumalar kültür mirası olarak da önemlidir. Günümüzde; çeşitli formlarda üretilen üzerlik tohumu örme panolar, seramik, cam, metal, kumaş malzemeler "nazarlık" (gözden çıkan bir anlık ışının etkisini yok ettiğine inanılan malzemeler) olarak yaygın bir biçimde üretilip kullanılmaktadır. Dokuma iyelikler ise geleneği devam ettiren bazı Türk boylarında az da olsa üretilmeye devam etmekle birlikte unutulmaya açıktır. 2006 yılında Konya/Ereğli/Çayhan yöresinde yaptığımız alan araştırmasında, bölgede yaşayan, Çayan-Çağan isimli Türk boyuna ait evlerin duvarlarında "iyelik" olarak kullanılan dokumalara rastlanmıştır. Bu dokumaların fotoğrafları çekilmiştir. Dört kirkitli dokuma çalışma konusu olarak seçilip tanıtımı yapılmak üzere kataloglanmıştır. Düzenleme, teknik, elyaf çeşidi, atkı-çözgü sıklığı, boyut, renk ve yanışları açısından incelenmiştir. Günümüz nazarlıklarıyla karşılaştırılarak özgünlüğü tespit edilmeye çalışılmıştır. Türk kültürü ve inancı içinde çok özel bir yere sahip olan iyelikler ile ilgili yazılı kaynaklar kısıtlıdır. Yapılan araştırmada ise "dokuma iyelikler" ile ilgili metinlere rastlanmamıştır. Bu çalışmanın, gelecekte yapılacak olan incelemelere kaynaklık etmesi umulmaktadır.

Weaving Iyeliks and Four Samples (Example of Çayan Tribe of Konya/Eregli/Çayhan Town)

According to the belief of Sky God (Gök Tengri), all creatures are created with invisible light, energy, power, and knowledge. Energy is shared among those created and the sum of the energy that is shared constitutes rays. These rays are called "iye" and materials loaded with these rays, they believe, are called "iyelik" colloquially. Spirit emerges from iyes. Spirit revives the body. It is probably why; people believe that iyeliks carry the spirit of the relatives who passed away. Weavings with kirkit are found in all the areas that our ancestors lived in. These materials having different color, motif and bezik design reflects, so to say, by conserving on their surface, the social, economic, cultural, religious structures of their community as well. For this reason, the merging of these two names bearing important content "iyelik weaving" is of particular importance and is also important as a cultural heritage. Nowadays, materials produced in different forms such as "üzerlik" seed, knitted panels, ceramic, glass, metal and fabric, are used widely as "nazarlık" (materials that are believed to eliminate the effect of instantaneous rays from the eye). Even though some Turkish tribes have been holding on to the tradition of weaving iyeliks, the tradition is on its way to sinking into oblivion. In 2006, at our field research in Konya/Ereğli/Çayhan region, we encountered weavings used as iyeliks, on the walls of a house of the Turkish tribe named Çayan-Çağan living in the region. Their photos were taken. Weaving with four kirkit is chosen as the subject of study and cataloged for presentation. Their arrangement, technic, fiber type, welf-warp density, size, color and burning behavior are examined. Their originality was attempted to determine in comparison with today's nazarlık. Written sources related to iyeliks that have a very special place in Turkish culture and belief are limited and in our research, texts in regard to "weaving iyeliks" have not been found. It is our hope that this study will be a source for further studies in the future.

___

Abdurrahman, B. Halid. Nazar ve Sihir ( Korunma Çareleri). Çev. Ömer Mustafa. İstanbul: Pamuk Yayınları, 2006.
Acar, Belkıs. Kilim, Cicim, Zili, Sumak Türk Düz Dokuma Yaygılar. İstanbul: Eren Yayınları, 1982.
Araz, Rıfat. Harputta Eski Türk İnançları ve Halk Hekimliği. Ankara: A.K.M Yayınları, 1995.
Asena G, Ahmetcan. Nukolay Şodoyev'in Diliyle Altay Bilik. İstanbul: Pan Yayınları, 2011.
________ İpek Yolu-2 Sibirya-Batı Türkistan. İstanbul: Pan Yayınları, 2014.
Bayat, Fuzuli. Ana Hatlarıyla Türk Şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yayınları, 2009.
Bayatlı, N. Yaşar. Irak Türkmen Folklorunda Halk İnançları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2011.
Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
Divitcioğlu, Sencer. Kök Türkler (Kut, Küç, Ülüg). İstanbul: Ada Yayınları, 1987.
Drury, Nevill. Şamanizm. Çev. Erkan Şimşek. İstanbul: Okyanus Yayınları, 1996.
Eliade, Mircea. "Taş Devrinden Eleusis Mysteria'larına". Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi. Cilt l.. Çev. Ali Berkay. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2007.
Ercilesun, Aliyev ve Şayhulov, Almas. Karşı- laştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü. Ankara: Kültür Bakanlığı/1371 Kaynak Eserler/54 Başbakanlık Basımevi, 1991
Gardin, Nanon ve diğer. Larousse Semboller Sözlüğü. Çev. Beyza Akşit. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2014.
Genç, Reşat. Türk İnanışları ile Milli Geleneklerinde Renkler ve Sarı Kırmızı Yeşil. İstanbul: Atatürk Kültür Merkezi, Efsane Ajans Reklam. 2009.
Gibson, Clare. Semboller Nasıl Okunur. Resimli Sembol Okuma Rehberi. 2. Baskı Çev. Cem Alpan. İstanbul: Yem Yayınları, 2013.
Gömeç, Sadettin. Şamanizm ve Eski Türk Dini. Ankara: Likya Öncü Basımevi, 2008.
Gökdoğan, M. Dosay. Türklerin Bilime Katkıları. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2008.
Grousset, Rene. Stepler İmparatorluğu Attila, Cengiz Han, Timur. Çev. Halil İnalcık. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1939.
Güngör, Harun. Türk Din Etnolojisi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayınları, 2012.
Gündüz, Şinasi. Yaşayan Dünya Dinleri. Ankara: Diyanet işleri Başkanlığı Yayınları, 2010.
Gürsoy, Duranlı, ve diğer. Altay'ca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
Hassan, Ümit. Eski Türk Toplumu Üzerine İncelemeler. Ankara: Doğu Batı Yayınları, 2011.
Kalafat, Yaşar. Doğu Anadolu'da Eski Türk İnançlarının İzleri. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1999.
Kâşgarlı Mahmud,. Dîvânu Lugâti't Türk. Haz. Ahmet Bican Ercilesun ve Ziyat Akkoyunlu. 2. Baskı. Ankara Türk Dil Kurumu Yayınları, 2015.
Klyashtorny, Sergey Grigoryeviç ve Sultanov. T.İ. Kazakistan Türkün Üç Bin Yılı. Çev: Ahsen Batur. İstanbul: Selenge Yayınları, 2004.
Orkun, H. Namık. Eski Türk Yazıtları. Ankara: Atatürk Kültür Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
Radloff, Wilhelm. Manas Destanı. Çev. Emine Gürsoy-Naskali. Ankara: Türksoy Yayınları, 1993.
________ Türkler. Çev. Ahmet Temir. İstanbul: Örgün Yayınları, 2008.
Roux, Paul, Jean. Orta Asya Tarih ve Uygarlık. Çev. Lale Arslan Özcan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2014.
________ Eski Türk Mitolojisi. Çev. Mustafa Yaşar Sağlam. Ankara: Bilge Su Yayınları, 2011.
Say, Nuran. "Marmaris Yöresi Dokumaları (Namazlağa, Ala Çuval, Ala Kilim)" Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 1990.
________'Niğde, Bor İlçesi Bekdik Kilimleri.' Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, 1999.
________ "Çiğe'li (Kene) Halı ". Millî Folklor. 89, ( Kış 2011): 240-247.
________ "Kirkitli Dokumalarda Boy İsimlerinin Önemi" Erdem. 64, (Kış 2013): 71- 84.
________ "Cicim" Türk Yurdu. 321, ( Kış 2014): 64-65.
________ "Zili" Türk Yurdu. 322, ( Kış 2014): 102- 103.
Türkkan, O. Reha. İlk Tarihin Sırlarında Türk İzleri. İstanbul: Nokta Kitap Yayınları, 2012.
Taşağıl, Ahmet. Kök Tengiri'nin Çocukları (Avrasya Bozkırlarında İslam Öncesi Türk Tarihi). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları, 2013.
Yılmaz, Burhan. Türklerin Kültürel ve Kozmik Kökenleri. İstanbul: Neden? Yayınları, 2011.