ÇİN VE KIRGIZİSTAN ARASINDAKİ BİR KÜLTÜREL UNSUR OLARAK MANAS DESTANI

Kırgızların millî destanı olarak kabul edilen Manas Destanı, 2009 yılında Çin Halk Cumhuriyeti adına, UNESCO Somut Olmayan Kültürel Miras (SOKÜM) listesine kaydedilmiştir. Konu, Kırgızistan kamuoyunda tepki uyandırsa da, devlet nezdinde 2011 yılına kadar ciddi bir girişim olmamıştır. Destan, bağımsız Kırgızistan’da asıl olarak 1995 ve 2011 yıllarında devlet nezdinde itibar görmüştür ki bu, Kırgızistan’ın 1993-1994 ve 2010 yıllarında yaşadığı siyasi ve ekonomik krizlerle bağlantılıdır. 1995 yılında ve 2011 sonrasında Kırgızistan’daki farklı boy ve bölgelerdeki Kırgızları, ayrıca farklı etnik toplulukları birleştirici bir unsur olarak kutlanması yönünde adımlar atılmış, bu bağlamda pek çok faaliyet gerçekleştirilmiştir. Kırgızistan, her iki dönemde de çetin koşullar karşısında varlık mücadelesi verirken, geçmişte zor koşullar karşısında Kırgız boylarını bir araya getirerek, bunu aşmak için savaşan Manas’a başvurmuştur. Manas’ın halkını savunan bir kahraman olması özelliğinin yanında, 1995 ve 2011 yıllarındaki kutlamalar ile 2013 yılındaki SOKÜM başvurusu sırasında Manas’ın diğer milletleri de kucaklayıcı “yüce gönüllülüğü” vurgulanarak, günümüzdeki çok-etnili Kırgızistan için yol gösterici bir karakter olarak Manas temsiliyet kazanmıştır. Çin’in Manas Destanı adına başvurduğu 2009 yılı ise, devlet nezdinde destana verilen önemin azaldığı bir döneme denk geldiğinden, destan, başvuru sürecinin gereklerini yerine getiren Çin adına, Çin’in çok-milletli kültürel zenginliğini dünyaya duyurmayı hedeflediği bir dönemde listeye kaydettirilmiştir. Çin’in başvurusu, ekonomik büyümesini imajını yenileme yönünde atacağı adımlarla taçlandırmak istediği, Pekin’de Yaz Olimpiyatlarının yapıldığı 2008 yılındaki kapsamlı bir yumuşak güç hamlesinin parçasıydı. Uzun hazırlıkların ardından 2009 yılında Manas Destanı ile birlikte Çin’deki pek çok azınlığın kültürel unsuru SOKÜM listesine aday gösterilmiş ve Çin kültürüne ait unsurlarla birlikte o yıl Çin’den rekor sayıda (25) unsur listelere kaydedilmiştir. Kırgızistan’da 1995 yılındaki kutlamalarının ardından Manas’ın geri plana düşmesi Çin’in destanı yalnızca kendi adına kaydettirmesinin önünü açmıştır. Ancak Çin’de Tibet’te (2008) ve Sincan Uygur Özerk Bölgesi’nde (2009) yaşanan ayaklanmaların ardından bu girişimin devamı gelmemiştir. 2011 yılında Manas’ın yine Kırgızistan’da bir kriz döneminin ardından önem kazanması, SOKÜM başvurusu için devlet nezdinde gerekli adımların atılmasını sağlamış ve destan Kırgızistan adına da listeye eklenmiştir. Daha adil bir bölgesel dağılım için SOKÜM başvuru süreci yeniden düzenlense de, asıl Çin’in değişen öncelikleri ve imajını düzeltmek adına giriştiği hamlenin aldığı darbe nedeniyle sonraki yıllarda başvuruları azalmıştır. SOKÜM listesine girmek için hazırlık ve başvuru süreci devlet tarafından yürütüldüğünden devletin rolü hangi kültürel unsurun listeye sunulacağı ve nasıl sunulacağı üstünde belirleyici olmaktadır. Dolayısıyla liste, nesnel bir tavırla SOKÜM unsurlarının korunmasını amaçlasa da, aslında Kırgızistan ve Çin örneklerinde görüldüğü üzere devletlerin iç siyasetlerinden etkilenmektedir. Bu nedenle bu çalışma, Kırgızlar için değeri tartışılmaz olan Manas Destanı özelinde, SOKÜM başvurularında devletin rolünün dengelenebilmesi için duyarlılık oluşturmayı amaçlamaktadır.

The Manas Epic as a Cultural Element Between China and Kyrgyzstan

The Manas Epic, which is accepted as the national epic of the Kyrgyz people, was registered on the Representative List of Intangible Cultural Heritage of Humanity on behalf of the People’s Republic of China in 2009. Although the issue aroused considerable reaction among the Kyrgyz public, there was no serious attempt at the state level until 2011. The epic obtained governmental support in Kyrgyzstan in 1995 and 2011, which was indeed related to economic and political crisis of 1993-1994 and 2010. In 1995 and after 2011, initiatives were made to celebrate it as a cultural element unifying the Kyrgyz divided in different clans and regions in addition to different ethnic groups in Kyrgyzstan. While Kyrgyzstan was struggling for survival under dire conditions in both periods, it referred to Manas fighting to overcome these hardships by bringing Kyrgyz clans together. In addition to his characteristic as protecting the Kyrgyz people, during the celebrations in 1995, 2011 and during the application to intangible cultural heritage list in 2013, “generosity” of Manas embracing other nationalities became a guiding principle for the recent multi-ethnic Kyrgyzstan. When China applied for the epic in 2009, the epic was not strongly supported at the state level, and China had a priority to display it as part of its multicultural richness to the world, and so it was registered under China, which had accomplished necessary conditions for the very application. Chinese application was realized at a period, when they were in preparation of a wide-ranging strategy to become a soft power at the height of its economic growth on behalf of the preparations for the 2008 Summer Olympics in Beijing. In 2009, after long preparations many cultural elements - including the Manas Epic - of different minorities in China were enlisted for application, and China broke a record with 25 cultural elements including Chinese cultural elements. However, after the uprisings in Tibet (2008) and Sinkiang Uighur Autonomous Region (2009), Chinese soft power attempt was not pursued. The revival of Manas Epic’s governmental support was again after a crisis in 2011, which helped to the registration of the epic for Kyrgyzstan. The application process for intangible cultural heritage was revised to establish a more just regional distribution, but indeed it was China itself, which reduced its number of applications, after the failed attempt to enhance its soft power. Because of the fact that preparation and application for the Representative List can only be managed by state parties, the role of the state determines which and how cultural elements will be presented. Consequently, although the List targets to safeguard objectively the intangible cultural heritage, it is affected by the domestic policy of the state. This study aims – in the example of the Manas Epic, whose value is unquestionable for the Kyrgyz people – to raise awareness in balancing the role of the state in the applications for the safeguarding of intangible cultural heritage.

PDF

___

1995 Dünya Hoşgörü-Manas-Abay Yılı VII. Uluslararası Türk Halk Edebiyatı Semineri ve I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı Bildirileri. (Kırıkkale 9-11 Haziran 1995). İstanbul: Hoca Ahmet Yesevi Vakfı, 1996. Abazov, Rafis. Historical Dictionary of Kyrgyzstan. Oxford: The Scarecrow Press, 2004.
Akayev, Askar. “Açış Konuşması”. Manas 1000 Bişkek Bildirileri. (der.) Ogün Atilla Budak. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1995.
Azattık TV. “‘Manastın’ barkına cete alabızbı?”. (30 Aralık 2009) 10.11.2018. https://www. azattyk.org/a/Kyrgyzstan_IQ_Show_Manas/ 1918490.html.
Bilge. “Manas 1000. Yılı Özel Sayısı”. Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Yaz/5, Ankara, 1995.
Bozkırdan Bağımsızlığa Manas. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1995. Buyar, Cengiz. “Geçmişten Günümüze Cangar Destanı”. Millî Folklor 109 (Bahar 2016): 113-127.
Caparov, Amanbek. “Manas Eposu cana UNESCO’nun şedevrler tizmesi”. (16 Ekim 2009) 10.11.2018. https://www.azattyk.org/a/ Kyrgyzstan_Manas_Epos/1853386.html. Cumakunova, Gülzura. Manas Destanı Kırgız Edebi Dilinin Tarihi Kaynağı. Ankara: Türk İşbirliği ve Kalkınma Ajansı (TİKA) Yayınları, 1995.
Dündar, Orhan ve Ertuğrul Kapusuzoğlu. Manas Destanı (Kaplan Çocuk). (Çizen: Orhan Dündar ve Erhan Dündar). Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1996.
Gürbüz, Yunus Emre. “Orta Asya’nın Ortasında bir Ada: Kırgızistan”. Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi. Ankara, Hacettepe Üniversitesi Türkoloji Araştırmaları Enstitüsü 15 (Güz 2011): 419-447.
Hagem-Türksoy. “Anayurttan Atayurda Türk Dünyası Manas 1000 Özel Sayı”. Yıl 3, Cilt 3, Sayı 9, Ağustos 1995.
http://www.worldometers.info/world-population/ china-population. 16.11.2018.
https://www.aa.com.tr/tr/pg/foto-galeri/sutluceparkinda- manas-heykeli-acildi. 06.09.2019.
http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/sng_ nac_89.php?reg=11. 16.10.2018.
https://www.nytimes.com/2008/03/16/world/ a s i a / 1 6 i h t - t i b e t . 1 . 1 1 1 3 4 8 7 0 . h t m l . 26.10.2018.
https://ich.unesco.org/en/purpose-of-thelists- 00807. 08.09.2018.
https://ich.unesco.org/doc/src/00009-TR-PDF.pdf. 08.09.2018.
https://ich.unesco.org/doc/src/00446-EN.doc. 19.10.2018.
http://www.china.org.cn/e-white/20050301/index. htm. 13.11.2018.
https://ich.unesco.org/en/lists. 05.12.2018.
https://ich.unesco.org/doc/src/ITH-09-4.COMCONF. 209-13-Rev.2-EN.pdf. 08.09.2018.
http://www.tdbb.org.tr/?p=9974&lang=tr. 06.09.2019.
Imanaliev, K. Kyrgyzstan: The Word about Homeland. Bishkek: Uchkun, 2004.
Kirshenblatt-Gimblett, Barbara. “Intangible Heritage as Metacultural Production”. Museum International 56. 2004: 1-15.
Lud, L.A. Kırgız Cumhuriyeti’nin İlk Cumhurbaşkanı Askar Akayev. Ankara: TİKA, Kırgız Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Basın Müşavirliği, 1999.
Makeş, Kabıl. “UNESCO Kırgız koomçulugunun ünün ugabı?”. (7 Ocak 2010) 10.11.2018. https://www.azattyk.org/a/Kyrgyzstan_Culture_ Manas/1922706.html.
Manas 1000 Bişkek Bildirileri. (Bişkek 26-31 Ağustos 1995). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1997.
Manas Bilgi Şöleni Bildirileri. (12-13 Ekim 1995). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi Yayınları, 1995.
Manas Destanı (Manas Destanı’nın 1000. Yılı Paneli). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Merkezi Yayınları, 1995.
Manas Destanı Üzerine İncelemeler (Çeviriler I). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995.
Manas Destanı ve Etkileri Uluslararası Bilgi Şöleni. (Ankara, 21-23 Haziran 1995 – Konya, 24-26 Haziran 1995). Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1995.
Marat, Erica. “National Ideology and State-building in Kyrgyzstan and Tajikistan”. Silk Road Paper. Central Asia-Caucasus Institute (Ocak 2008) 16.09.2018. http://edoc. bibliothek.unihalle.de/servlets/MCRFileNodeServlet/ HALCoRe_derivate_00002229/National% 20Ideology.pdf.
Musaev, S. “The Epoch “Manas””. Encyclopaedical Phenomenon of Epos “Manas”. Bishkek: Glavnaya Redaktsia Kyrgyzskoy Entsiklopedii Nauchno-Propagandistskiiy Delovoy Proekt “Muras”, 1995.
Naskali, Emine Gürsoy. Wilhelm Radloff Manas Destanı Kırgız Türkçesi Metin-Türkiye Türkçesi Çevirisi. Ankara: Türksoy Yayınları, 1995.
Nomination File No. 00209. (28 Eylül - 2 Ekim 2009). 26.10.2018. https://ich.unesco.org/en/ RL/manas-00209.
Nomination file no. 00876. (Aralık 2013) 08.11.2018. 6.11.2018. https://ich.unesco.org/ en/RL/kyrgyz-epic-trilogy-manas-semeteyseytek- 00876.
Oğuz, Öcal. Somut Olmayan Kültürel Miras Nedir?. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2013.
Oğuz, Öcal. “Onuncu Yılında Somut Olmayan Kültürel Miras Listeleri: Görünürlük, Değerlilik ve Güvenirlik”. Millî Folklor 116 (Kış 2017):5-17.
Oktay, Osman. Manas Destanı / Manas Diye Bir Çocuk - Arslan Manas. (Çizen: Denge Animasyon). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1995.
Osmongazieva, Tolgonai. “Adilet Ayikeev: I can confirm MP Omurbek Abdyrakhmanov defamed Manas’s dignity”. (8 Temmuz 2011a) 29.07.2011. https://eng.24.kg/community/ 2011/07/08/19148.
Osmongazieva, Tolgonai. “The President for Transitional Period of Kyrgyzstan signed the Bill on Manas Epic”. (28 Haziran 2011b) 29.07.2011. http://eng.24. kg/community/2011/06/28/18930.html.
Osmongazieva, Tolgonai. “You shouldn’t Think about Manas Epic as Some Tale - Roza Otunbayeva” (28 Haziran 2011c) 29.07.2011. http://eng.24.kg/community/ 2011/06/28/18933.html.
Prokhorov, B. Frunze, A Guide. Moscow: Raduga Publishers, 1982.
Steiner, Lasse ve Bruno S. Frey. Imbalance of World Heritage List: Did the UNESCO Strategy Work?. Zurich: University of Zurich Working Paper No. 14: 2011.
Türk Lehçeleri ve Edebiyatı Dergisi. “Manas Özel Sayısı”. Ankara Üniversitesi, Tömer Yayınları, Sayı 3, 1995.
UN General Assembly. (25 Ekim - 19 Kasım 1993) 12.09.2018. http://unesdoc.unesco.org/ images/0009/000956/095621e.pdf.
Utyaganova, Maria. “Kyrgyzstan’s Assembly Effective in National Unity” (16 Ağustos 2000) 19.05.2013. http://cacianalyst. org/?q=node/498.
van Schaik, Sam. Tibet: A History. New Haven: Yale University Press, 2011.
Whalen-Bridge, John. Tibet on Fire. New York: Palgrave Macmillan, 2015.
Xiaohua, Li. “Xinjiang preserves the Manas” 3 Kasım 2010 (17.11.2018). http://www.china. org.cn/arts/2010-11/03/content_21265510. htm.
Yıldız, Naciye. “Manas Destanı’nda Hoşgörü”. Milli Folklor 26 (Yaz 1995a):47-50.
Yıldız, Naciye. Manas Destanı (Wilhelm Radloff) ve Kırgız Kültürü İle İlgili Tespit ve Tahliller. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, 1995b (İkinci Baskı 2017).
Yusupov, Keneş (Nesir Halinde Yazan). Manas Destanı. (Türkiye Türkçesine Aktaranlar: Fikret Türkmen-Alimcan İnayet), Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1995.