11934

AHMED YESEVİ: ANLATILAN HAYAT VE ADINA ÜRETİLEN HİKMET

2016 yılında UNESCO Anma ve Kutlama Yıldönümleri Programı kapsamında vefatının 850. yılında anılan Ahmet Yesevi'nin 12. yüzyılda yaşadığı ve 1166 yılında bugünkü Kazakistan'ın Yesi şehrinde vefat ettiği bilim dünyasınca kabul edilmiştir. Ancak, onun tarihî kişiliği ve "proto-tipik" hayatı, günümüze ulaşan menkabevi hayatıyla ilgili bilgilerle ve onun adını taşıyan şiirlerle örtüşmemektedir. Ahmet Yesevi'nin çok varyantlı olan ve günümüze ulaşan hayatı ve hikmetlerini edebiyat tarihçisinin benimsediği yöntemlerle açıklamaya çalışmak bizi sorunun çözümüne ulaştırmamıştır. Çünkü Ahmet Yesevi, tarihî bir kişilik olsa da zaman içinde hakkında anlatılan menkabelerle bir anlatı kahramanına dönüşmüş ve buna uygun olarak Yesevi şiirlerinin genel adı olan hikmetlerin üretimi farklı coğrafyalarda yüzyıllar boyunca sürmüştür. Ahmet Yesevi'nin menkabevi hayatına ve hikmetlerine temel oluşturan düşünceler, zaman içinde belli bir tarz ve üsluba dönüşerek onu "irşat piri" şeklinde bir anlatı tipine dönüştürmüştür. Türk dilinin konuşulduğu pek çok bölgeye Von Sydow'un terimiyle "eko-tipik" bir anlatı olarak yayılan Ahmet Yesevi'nin menkabevi hayatının ve hikmetlerinin folklor disiplinine göre incelenmesi gerekmektedir. Ahmet Yesevi hayattayken yazılmış veya kayda alınmış olduğu kanıtlanmış hiçbir şiiri yoktur. Ona ait olduğu düşünülen şiirlerin ilk örnekleri, kendisinden yaklaşık 400 yıl sonra yazıya aktarılmıştır. Sözel belleğin bir şairin hayatını ve şiirlerini 400 yıl boyunda olduğu gibi yaşatması mümkün değildir. Bu şiirler yeni bağlamlarda menakıpnamecilik, destancılık ve hikâyecilik olarak da adlandırılan Türk tahkiye tarzına göre üretilen, anlatılan ve böylece yaşatılan bir hayatı göstermektedir. Bu nedenle Ahmet Yesevi'nin anlatılan hayatını ve bu kapsamda üretilen hikmetlerini edebiyat tarihçisinin "şahıs ve eseri" veya "edisyon-kritik" yöntemleriyle değil, folklorun menkabe, efsane, destan veya hikâye gibi anlatı türlerine C. W. Von Sydow, Lord Raglan, Albert Lord gibi folkloristler tarafından uygulanan kuram ve yaklaşımlarla ele almak gerekmektedir.

Ahmed Yasawi: Narrated Life and Wisdom Generated in His Name

It has been acknowledged by scientists that, Ahmed Yasawi who is memorialized in his 850th death anniversary in 2016 as part of the UNESCO Program of Commemoration and Celebration Anniversaries lived in 12th century and passed away in 1166 in today's Kazakhstan, Turkestan. However, his historical personality and "prototypical" life don't match up with the extant information on religious anecdotes about his life and poems bearing his name. Efforts for explaining Yasawi's life and wisdom with multi-variants by the help of methods adopted by literary historians haven't led the way to a solution. Because, even though Ahmed Yasawi is a historical figure, he has been transformed into a narrative hero in time by way of about him and accordingly, production of wisdom which is the general name for Yasawi's poems has continued in different regions throughout the centuries. Thoughts forming a basis for his life of religious anecdotes and wisdom turned him into a narrative hero as a "father of spiritual and ethic guide" converting into a certain method and style. Ahmed Yasawi's life of religious anecdotes and wisdom which have been spread over many Turkic speaking regions as an "ecotypic" narrative with Von Sydow's words should be studied in accordance with folkloristics. None of his poems have been proved to have been written or recorded in his lifetime. First versions of poems which, were thought, belonged to him were written after his death, 400 years later. It is certainly not possible for verbal memory to maintain a poet's life and poems much the same for 400 years. These poems introduce a life which was generated, narrated and maintained in reference to Turkic narration style and which also referred as tradition of menakibname, epic tradition and storytelling in new contexts. Therefore, Ahmed Yasawi's narrated life and wisdoms generated in this context shouldn't be dealt with the methods of literary historians such as "person and his/her work" or critical edition; this matter requires the theories and approaches applied on narrative types as religious anecdotes, legends, epic by folklorists such as C. W. Von Sydow, Lord Raglan and Albert Lord.

___

Aksoy Sheridan, Aslıhan R. "Köroğlu, Karacaoğ- lan Ve Pir Sultan Abdal Şiirine Birincil Söz- lü Kültür Bağlamında Bakmak: Tarihsel Ki- şiler Mi Sözlü Kültür Tiplemeleri Mi? Millî Folklor, Sayı: 79 (Güz 2008).
Bascom, William R. (Çevirenler Yeliz Özay vd.). "Folklorun Biçimleri: Nesir Anlatılar". Halk- biliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-1. An- kara: Geleneksel Yayıncılık, 2006.
Bascom, William R. (Çeviren: Selcan Gürçayır). "Mit Ritüel Teori". Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-3. Ankara: Geleneksel Ya- yıncılık, 2009.
Dorson, M. Richard. (Çevirenler: Selcan Gürça- yır-Yeliz Özay). Günümüz Folklor Kuramla- rı. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2006.
Duymaz, Ali. Kerem ile Aslı Hikâyesi, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayını, 2001.
Elçin, Şükrü. Kerem İle Aslı Hikâyesi. Ankara: Akçağ Yayını, 2000.
Eraslan, Kemal, Dîvân-ı Hikmet'ten Seçmeler, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayını, 1983.
Eraslan, Kemal. "Ahmed Yesevi", Türkiye Diya- net Vakfı İslam Ansiklopedisi, 2. Cilt, Anka- ra: Türkiye Diyanet Vakfı Yayını, 1989.
Günay, Umay, Türkiye'de Âşık Tarzı Şiir Gele- neği ve Rüya Motifi, Ankara: AKM Yayını, 1986.
Köprülü, M. Fuad, " Ahmed Yesevî", İslam An- siklopedisi, İstanbul: MEB Yayını, 1978.
Köprülü, M. Fuad, Edebiyat Araştırmaları, An- kara: TDK Yayını, 1986.
Köprülü, M. Fuad, Türk Edebiyatında İlk Muta- savvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 2003
Krohn, Julius-Kaarle. (Çeviren: Günseli İçöz, Yayına Hazırlayan: Fikret Türkmen) Halk Bilimi Yöntemi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayını, 1996.
Ocak, Ahmet Yaşar. Türkiye'de Tarihin Saptı- rılması Sürecinde Türk Sûfîliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
Oğuz, Öcal. "Birincil Sözlü Kültür Çağı ve Ka- rac'oğlan". Millî Folklor, Sayı: 58 (Yaz 2003).
Oğuz, Öcal. "Sözel Belleğin Tarihe Tanıklığı ve Âşıkların İnanılan Biyografileri". Millî Folk- lor, Sayı: 87 (Güz 2010)
Oğuz, Öcal. "Çok Mekânlı ve/veya Çok Mezarlı Anlatı Kahramanları: Yunus Emre". Millî Folklor, Sayı: 91 (Güz 2011).
Oğuz, Öcal. Karacaoğlan: Anlatıcılar ve Biyog- rafiler". Millî Folklor, Sayı: 93 (Bahar 2012).
Raglan, Lord. (Çev: Levent Soysal). "Tarih ve Mit". Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşım- lar 2. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2005.
Raglan, Lord. (Çev: Evrim Ölçer Özünel). "Mit ve Ritüel". Halkbiliminde Kuramlar ve Yak- laşımlar-2. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2005.
Raglan, Lord. (Çev: Metin Ekici). "Geleneksel Kahraman". Halkbiliminde Kuramlar ve Yaklaşımlar-1. Ankara: Geleneksel Yayıncı- lık, 2006.
Tunç, Gökhan. "Birincil ve İkincil Sözlü Kültür Bağlamında Sanal Ortamda Şiir Paylaşım- ları ve Tipleşme". Millî Folklor, Sayı: 109 (Bahar 2016).
Von Sydow, Carl Wilhelm, (Çev: Tuğçe Işıkhan). "Coğrafya ve Masal Ekotipleri". Halkbili- minde Kuramlar ve Yaklaşımlar-3. Ankara: Geleneksel Yayıncılık, 2009.