Hanefi Usulüne Ehl-i hadis eleştirileri: İstihsan Delilinin Evrimi

Hanefiler tarafından fıkıh usulüne kazandırılan istihsan delili, sıradan bir delil olmaktan ziyade zamanla donuk hükümlerin tatbikine çevrilen kıyas deliline bir alternatif aynı zamanda hukuka bir yanaşma tarzı, bir istidlal metodolojisidir. Meydana çıktığı zaman diliminde rasyonel bir metodu ihtiva edip hukukun maksat ve gayesi üzerinde odaklanan istihsan, fıkhın ilim olarak sistemleşmesinin erken dönemlerinden itibaren ehl-i hadis uleması tarafından ciddi eleştirilere maruz kalmıştır. Bu çalışmamızda istihsan delilinin bu tenkitlerin etkisi ile hem el-i re’y hem de hadis ekolünün usul geleneğinde geçirdiği değişim ele alınmıştır. Konumuz şu iki ana düşünce sistemi arasında hukuk alanında, özellikle metodolojik açıdan etkileşimin öğrenilmesi yönünden önemlidir. Konumuzun tabiatı gereği tahlil ve kıyaslamaları genel olarak mezheplerin ve onların hukuk metodolojilerinin biçimlenmesinin son bulduğu hicretin 5. yüzyılına kadar yazılan eserler üzerinden yürüttük. Hanefilerin istihsan değerlendirmelerine kaynak olarak mezkûr döneme kadarki füru’ ve usul eserlerini aldık. Ehl-i hadis düşüncesindeki temel eleştirileri bu ekolün en ideolojik simaları olan Muhammed b. İdris eş-Şâfiî ve Ahmed b. Hanbel ile beraber İbn Hazm’ın eserleri üzerinden ele aldık.

Anahtar Kelimeler:

İstihsan, ehl-i hadis, ehl-i re’y, fıkıh usulü

Ahl al-Hadith criticisms of Hanafi methodology: Evolution of the evidence of istihsan

The evidence of istihsan, which was introduced to the methodology of fiqh by the Hanafis, is an alternative to the evidence of syllogism, which has been turned into the application of dull judgements over time, rather than being an ordinary evidence, and at the same time, it is a way of approaching the law and a methodology of reasoning. In the period of its emergence, istihsan, which contains a rational method and focuses on the purpose and aim of the law, has been subjected to serious criticism by Ahl al-Hadith scholars since the early periods of the systematisation of fiqh as a science. In this study, the change that the evidence of istihsan underwent in the procedural tradition of both al-'ra'y and hadith schools with the effect of these criticisms is discussed. Our subject is important in terms of learning the interaction between these two main systems of thought in the field of law, especially in terms of methodology. Due to the nature of our subject, we have conducted analyses and comparisons through the works written until the V century of Hijra, when the formation of the sects and their legal methodologies ended. We have taken the works of jurisprudence and usul until the aforementioned period as a source for the Hanafis' evaluation of istihsan. We have dealt with the main criticisms in the thought of Ahl al-hadith through the works of Ibn Hazm together with the most ideological figures of this school, Muhammad b. Idris al-Shafii and Ahmad b. Hanbal.

Keywords:

istihsan, ahl al-hadith, ahl al-re, usul al-fiqh,

PDF

___

Ahsîkesî, Ebu Abdullah Hüsameddin Muhammed b. Muhammed. el-Mıntehab fî usûli’l-mezheb. thk. Ahmed el-Avdî. b.y.: Dâru’l-Medâr, 1426/2005.
Âlu Teymiyye. el-Musevvede, thk. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid. Kahire: Matbaatu’l-Medeni, ts.
Apaydın, H. Yunus. “Ehl-i Hadis Zihniyetinin Teorisyeni Olarak İmam Şâfiî”, İmam Şâfiî ve Şâfiîlik. 56-79. Köln: Plural Publikations, 2018.
Bardakoğlu, Ali. “İstihsan”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 23/339-347. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
Basrî, Ebu’l-Hüseyn Muhammed b. Ali b. Tayyib. el-Mu’temed fi usûli’l-fıkh. thk. Hali el Meyyis. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1403/1983.
Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed. Keşfu’l-Esrâr an usûli Fahru’l-İslâm Pezdevi. 4 cilt. İstanbul: Şirket-i Sahafiyye-i Osmaniyye, 1308/1891.
Cessâs, Ebu Bekr Ahmed b. Ali. el-Fusûl fi’l-usûl. thk. Casim en-Neşemî. 4 cilt. Kuveyt: Vizâratu’l-Avkâf, 1414/1994.
Debûsî, Ebu Zeyd Abdullah b. Muhammed b. Ömer. Takvîmu’l-edille fî usûli’l-fıkh. thk. Halil Muhyiddin el-Meyyis. Beyrut: Dâru’l-Mektebe, ts.
Dirik, Mehmet. “Ebu Hanife’nin İçtihat Metodunda İstihsan”. Pamukale Üni-versitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5/10 (2018), 180-224.
Duman, Soner. İmam Şâfiî’nin Kıyas Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2017
Ferrâ, Ebû Ya’lâ Muhammed b. El-Hüseyn b. Muhammed. El-Udde fî usûli’l-fıkh. thk. Ahmed el-Mubârek. 5 cilt. Riyad: Darûl-İlm. 1410/1990.
Hacvî, Muhammed. el-Fikru’s-sâmî fî târîhi fkhii’il-İslâmî. thk. Eymen Salih Şaban. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l- İslâmiyye, 1415/1995.
Hamevî, Usâme. Nazariyyatu’l-İstihsan. Dımaşk: Dâru’l-Hayr, 1992.
Hamza, Abdullatif. İbn Mukaffa’. Beyrut: Dâru Fikri’l-Arabî, ts.
Harezmî Muhammed bin Mahmud, Câmi’u’l-mesânîdi İmam Ebu Hanife. Bey-rut: Dâru Kütübi’l-İlmiyye, ts.
İbn Akîl, Ebu’l-Vefâ Ali b. Muhammed. El-Vâdıh fî usûli’l-fikh. thk. Abdullah et-Türkî. 5 cilt. Beyrut: Müessesetu’r- Risâle, 1420/1999.
İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed. el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm. thk. İhsan Abbas. 8 cilt. Beyrut: Dâru’l-Afâki’l- Cedide. ts.
İbn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed. el-Mulahhas ibtâlu’l-kıyas ve’r-re’y ve’l-istihsân ve’t-taklîd ve’t-ta’lîl. thk. Sait el-Afgâni. Dımaşk: Mektebetu Câmi’ati’d-Dımaşk, 1960.
İbn Kayyim el-Cevziyye, İ’l’âmu’l-Muvakkı’în an Rabbi’l-alemîn. thk. Hasan Âlu Selmân. 7 cilt. Suudi Arabistan: Dâru İbni’l-Cevzî, 1423/2002.
İbn Kudâme, Ebu Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed. el-Muğnî. thk. Abdullah et-Türkî. 15 cilt. Riyâd: Daru Alemi’l-Kütüb, 1417/1997.
İbn Kudâme, Ebu Muhammed Muvaffakuddin Abdullah b. Ahmed. Ravza-tu’n-nâzır. thk. Şaban Muhammed İsmail. 2 cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Reyyan, 1323/2002.
İbn Mukaffa Ebu Muhammed Abdullah, “Risâletu fi’s-sahabe”, Cemheretu resâili’l-Arab fî üsûri’l-Arabiyyeti’z- zâhira içeriinde. Haz. Ahmed Zeki Savfet. Kahire: Matbaatu’l-Halebi, 1937.
İltaş, Davut. “el-Udde”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/44-45. Ankara: TDV Yayınları, 2014.
Kelvezânî, Ebu’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed. Et-Temhîd fî usûli’l-fıkh. thk. Mufid Ebu Amşe - Muhammed İbrahim. 4 cilt. Mekke: Câmi’atu Ummu’l-Gurâ, 1985.
Kırbaşoğlu, M. Hayri. Sünni Paradigmanın Oluşumunda Şafii’nin Rolü, An-kara: Otto Yayınları, 2016.
Koca, Ferhat. İslam Hukuk Tarihinde Selefi Söylem Hanbelî Mezhebi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2002.
Koçinkağ, Mansur. “İmam Şâfiî’yi Ehl-i Hadis Ekolü İçinde Değerlendirmek Mümkün müdür?”. Teosophia 1, (2020), 1-13.
Kutluer, Sönmez. İslam düşüncesinde İlk Gelenekçiler Hadis Taraftarlarının İman Anlayışı Bağlamında Bir Zihniyet Analizi. Ankara: Kitabiyat Yayınları, 2000.
Mâtürîdî, Ebû Mensûr Muhammed b. Muhammed b. Mahmud. Te’vîlâtu Ehl-i Sünne. thk. Mecit Baslum. 10 cilt. Beyrut: Dâru Kütibi’l-İlmiyye, 2005.
Merrûzî, Ebû Bekr Ahmed b. Muhammed. el-Verâ’. thk. Semîr ez-Zuheyrî. Riyad: Dâru’s-Sami’î, 1997.
Nesefî, Ebu’l-Berekât Abdullah. Menâru’l-envâr fî usûli’l-fıkh. thk. Mu-hammed Berekât. İstanbul: Dâru’l-Lübâb, 2018.
Öğüt, Salim. “Ehl-i Hadîs”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İs-tanbul: 1994, 10/508-512;
Önder, Muharrem. Hanefi mezhebinde istihsan anlayışı ve uygulaması. İstan-bul: Hikmetevi Yayınları, 2014.
Özdemir, Recep. “İmam Malik’in Metodolojisinde Haber’i-Vahid’in Kaynak Değeri”. Amasya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 7, (2016), 179-213.
Özen, Şükrü. “İslam Hukuk Düşüncesinin Aklileşme Süreci: Başlangıçtan IV Asrın Ortalarına Kadar”. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora tezi, 1995.
Ribât, Halit – Eyd, Seyyid İzzet. el-Câmi’u li ulûmi İmam Ahmed – Usûli’l-fıkh. 22 cilt. Feyyum: Daru’l-Felâh, 2009.
Sâlih, Ebu’l-Fazl. Mesâ’ilu imam Ahmed b. Hanbel. thk. Fazlurrahman Dinmuhammed. 3 cilt. Delhi: Dâru’l-İlmiyye, 1407/1988.
Sem’ânî, Ebu’l-Muzaffer Mensur b. Muhammed b. Abdilcebbâr. Kavâti’u’l-edille fi’l-usûl. thk. Muhammed Hasan eş-Şâfiî. 2 cilt. Beyrut: Dâru Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
Serahsî, Ebu Bekr Şemsu’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl Usûli’l-fıkh. thk. Ebu’l-Vefâ el-Afgânî. 2 cilt. Beyrut: Dâru’l-Maarife, ts.
Serahsî, Ebu Bekr Şemsu’l-eimme Muhammed b. Ebî Sehl. el-Mebsût. thk. Heyet. 31 cilt. Mısr: ts.
Sipahi, Yıldıray. “Ebu Cafer et-Tâhâvi’de İstihsan Delili Sorunu”. Pamukkale Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/1 (Eylül2016), 1-23
Şaban, Zekiyuddin, İslam hukuk ilminin esasları (Udûlu’l-fıkh), çev. İbrahim Kâfi Dönmez. Ankara: TDV Yatınları, 2007.
Şâfiî, Ebu Abdullah Muhammed b. İdrîs b. Abbas. “İstihsan’ın İptâli”. çev. Osman Şahin. On Dokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Dergisi. 16. (2003), 389-41.
Şîrâzî, Ebû İshâk Cemaleddin İbrahim b. Ali. el-Lüma’ fî usûli’l-fıkh, Beyrut: Dâru’l-Kütibi’l-İlmiyye, 1424/2003.
Tûfî, Necmeddin Süleymân b. Abdikavî. Şerhu muhtasari’r-Ravza. thk. Abdullah et-Türkî. 3 cilt. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1407/1987.
Yusuf, Ahmed. eş-Şâfiî vâdi’u ‘ilmi’l-usûl. Kahire: Dâru’s-Sakâfe, 1990.