Eş‘arî Nedensellik Anlayışının Yeniden Formüle Edilmesi -Şekil-Muhteva, Küllî-Cüz’i ayrımı-

İslam düşünce tarihinde tartışılan en önemli konulardan biri nedenselliktir. Bu konu birçok açıdan Allah-âlem ilişkisini ilgilendirmektedir. Bu yüzden bir filozof ve kelamcının nedensellik hakkındaki kanaati, onun ulûhiyete dair kanaatlerini de ortaya koymaktadır. Farklı İslâmî ekoller arasında nedensellikle ilgili tartışmalar meydana geldiği halde bu konuda en sert tartışmalar âdet anlayışını savunan kelamcılar ile ontolojik nedenselliği savunan Meşşâîler arasında meydana gelmiştir. Bu alandaki çalışmalarla ilgili en önemli problemlerden biri nedenselliğin farklı türlerinin karıştırılmasıdır. Bunun sonucunda Allah’ın varlığını imkân, hudûs ve nizam delilleri ekseninde temellendiren Eş‘arîler, mutlak olarak nedensellik karşıtı olarak algılanmışlardır. Böyle bir yaklaşım Allah’ın varlığına dair bütün argümanları ortadan kaldırmaktadır. Aynı zamanda onların öncüllerden hâsıl olan her sonucu mutlak olarak âdete dayalı şeklinde gördüklerini ileri sürmek de doğru değildir. Bu karışıklığın bir nedeni bizzat Eş‘arî kaynakların bu konudaki muğlak ifadeleridir. Bu gerekçelerden dolayı nedensellikle ilgili tartışmaların aklî zeminini, felsefî ve kelâmî okulların düşünce sistemlerini esas alarak nedenselliğin aklî, teolojik, ontolojik ve epistemolojik şeklinde tasnif edilmesi, özellikle epistemolojik nedensellik konusunda şekil-muhteva küllî-cüz’î ayrımlarının yapılması gereklilik arz etmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Eş‘arîler, Nedensellik, Adet, Aklî, Ontolojik, Epistemolojik

Reformulating the Ash'arıte Understandıng of Causality -The Distinction Between Form And Substance, Universal And Particular-

Causality stands out as a significant topic in the history of Islamic tho-ught. This issue delves into the connection between God and the universe on various levels. Hence, a philosopher's or theologian's stance on causality sheds light on their perspective concerning divinity. While discussions about causality have taken place among different Islamic schools of thought, the most intense debates have unfolded between the theologians, who champio-ned an understanding based on custom (ʿādat) , and the Peripatetics, who advocated ontological causality. One of the most significant issues in this field of study is the confusion surrounding different types of causality. Consequently, the Ash'arites, who justify the existence of God based on proofs of possibility, hudūs, and alignment, are erroneously portrayed as entirely anti-causal. Such an approach undermines all arguments for the existence of God. Simultaneously, it is incorrect to argue that they considered every conclusion derived from premises to be rooted in tradition. One cause of this confusion stems from the ambiguous statements found within Ash'arite sources themselves. Due to these reasons, it becomes necessary to categorize causality as rational, theological, ontological, and epistemological, based on the intellectual background of causality discussions and the philosophical and theological systems of thought within different schools. Additionally, distinctions between form and content, universal and specific aspects, particularly concerning epistemological causality, should be made.

Keywords:

Ash, Causality, Custom, Rational, Ontological, Epistemological,

PDF

___

Abrahamov, Binyamin. “Gazali’nin Nedensellik Teorisi”. çev. Yaşar Türkben. e-Makâlât Mezhep Araştırmaları 2/1 (2009), 115-141.
Andrey, Smırnov. “Nedensellik ve İslam Düşüncesi”. çev. Fethi Kerim Kazanç. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/1 (2010), 277-293.
Arıcı, Mustakim. Fahreddîn Râzî Sonrası Metafizik Düşünce –Kâtibî Örneği”. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
Aristoteles. Fizik. çev. Saffet Babür. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1997.
Aristoteles. et-Tabî‘at. çev. İshak b. Huneyn. nşr. Abdurrahman Bedevî. Kahire: el-Merkezü’l-Kavmî li’t-Tercüme, 2007.
Aristoteles. Metafizik. çev. Y. Gurur Sev. İstanbul: 2. Basım, Pinhan Yayıncılık, 2016.
Aydın Hasan. “Gazzâlî ve İbn Rüşd’de Nedensellik Tartışması ve Bilim Tarihindeki Yansımaları”. Erdem: İnsan ve Toplum Bilimleri Dergisi = Journal of Humanities and Social Sciences [Erdem: Atatürk Kültür Merkezi Dergisi] 77, (2019), 87-125.
Ayık, Hasan. “Gazzâlî ve Nedensellik Meselesi”. TYB Akademi: Dil Edebiyat ve Sosyal Bilimler Dergisi 1/1 (2011), 15- 30.
Bağdâdî, Ebü’l Berekât. Kitabü’l-mu’teber fi’l hikme. İsfahan: 2. Basım, İntişârat-ı Danışgahı İsfehân, 1415.
Bâkıllânî, Muhammed İbnü’t-Tayyib. Temhîdü’l-Evâil ve Telhîsü’d-Delâil. thk. Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2005.
Batalyevsî, Ebû Muhammed Abdullâh. Kitâbü’l-Ḥadâʾiḳ fi’l-meṭâlibi’l (ʿâliyeti’l)-felsefiyyeti’l-ʿavîṣ. nşr. Muhammed Rıdvân, Dımaşk: Dârü’l-Fikir, 1988.
Belhî, Ebü’l-Kāsım Abdullah b. Ahmed b. Mahmûd. Kitâbü’l-Makālât ve me’ahû Uyûnu’l-mesâil ve’l-cevâbât. thk. Hüseyin Hansu- Râcih Kurdî- Abdulhamîd Kurdî. İstanbul-Amman: Kuramer- Dârü’l-Feth, 2018.
Cevizci, Ahmet. Paradigma Felsefe Sözlüğü. İstanbul: Paradigma, 1999.
Cürcânî, Seyyid Şerîf. Şerhü’l-Mevakıf. nşr. Mahmûd Ömer ed-Dimyâtî. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
Cüşemî, Hâkim Ebî Sa‘d. et-Te’sîr ve’l-müessir fî ‘ilmi’l-kelâm (mülhak).thk. Şerefüddîn İbn Muhammed. Riyâd: Dârü Farıs, 2022.
Cüveynî, Ebu’l-me‘âlî. Kitâbü’l-İrşâd. thk. Muhammed Yusuf-Ali Abdulmunim. Mısır: Matbaatü’l-Hâncî, 1950.
Dağ, Mehmet. “İmam el-Haremeyn el-Cüveyni’de Nedensellik Kuramı”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2 (1987), 35-53.
Demir, Osman. “Âdet Teorisi”. Metafizik. haz. Ömer Türker. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Demir, Osman. “Tevlid”. Metafizik. Haz. Ömer Türker. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Doko, Enis. Analitik Metafiziğe Giriş. İstanbul: Mona Araştırma Yayınları, 2020.
Ebû Ali İbn Sînâ. eş-Şifâ (ilâhiyyât). thk. Kanevâtî-Sa‘îd Zâyid. Kum/İran: Mektebetü Semâhe Ayetullah el-‘Uzmâ, 2012.
Ertürk, Ramazan. “What Ghazâli Denies and Does Not Deny About Causality?”. Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi 3/7 (2001), 231-241.
Eş‘arî, Ebü’l-Hasan. Makālâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-müsallîn. thk. Muhammed Muhyiddin. Beyrut: el- Mektebetü’l-‘Asriyye, 1999.
Evkuran, Mehmet. “İslam Düşüncesinde Nedensellik Problemi Doğa ve Tarih Algımız Üzerine”. Eski Yeni: Üç Aylık Düşünce Dergisi [Eskiyeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 21 (2011), 17-27.
Fakhry, Majid. Islamic Occasionalism, and its Critique by Averroes and Aquinas. London: G. Allen & Unwin, 1958.
Fârâbî, Ebû Nasr. et-Ta‘lîkât. Haydarabad: Dârü’l-Ma‘ârifi’l-‘Osmaniyye, 1346.
Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü ârai ehli’l-medîneti’l-fazıla. nşr. Albert N. Nader. Beyrut: 2. Basım, Dârü’l-meşrık, 1986a.
Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü’l-cem‘i beyne re’yeyi’l-hakîmeyn. nşr. Elbîr Nasrî Nâdır. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986b.
Fârâbî, Ebu Nasr. Kitâbü’l-mille ve nusûsun ührâ –fusûlü mebâdi-i ârâi ehli’l-medîneti’l-fâdılâ. thk. Muhsin Mehdî. Lübnân: Dârü’l-Meşrik, 2. Basım, 1991.
Fârâbî, Ebû Nasr. Kitâbü’t-tahsîli’s-sa‘âde. nşr. ‘Ali Bumülhem. Beyrut: Dârü ve Mektebetü’l-Hilâl, 1995.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. Tehâfütü’l-felâsife. nşr. Mahmûd Bîcû. Dımaşk: Dârü’t-Takvâ, 2006.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. el-Munkız mine’d-dalâl. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2010.
Gazzâlî, Ebû Hâmid. Mi‘yârü’l-ilmi. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2019.
Hayyât, Ebü’l-Hüseyin. el-İntisâr. thk. Samuel Nybreg. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2018.
Hemedânî, Aynulkudât. Zübdetü’l-hakâik. çev. Abdurrahim Alkış. Zübde-tü’l-hakâik. İstanbul: Hikemiyyât, 2020.
Horovitz, S.. Yunan Felsefesinin Kelâm’a Etkisi. trc. Özcan Taşçı. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2014.
İbn Fûrek, Ebû Bekr. Mücerred makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş’arî. thk. Ahmed Abdurrahim. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2005.
İbn Fûrek, Muhammed İbnü’l-Hasan. Mücerredü Makâlâti’ş-Şeyh Ebi’l-Hasan el-Eş‘arî. Thk. Danıel Gımaret. Beyrut: Dârü’l-Meşrik, 1986.
İbn Haldûn, Abdurrahman. Mukaddimetü İbn Haldûn. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 8. Basım, 2003.
İbn Meymûn, Musa. Delâletü’l-hâirîn. thk. Hüseyin Atay. Beyrut: Menşûrâtü’l-Cemel, 2011.
İbn Rüşd. Tutarsızlığın Tutarsızlığı (Tehâfütü’t-tehâfüt). çev. Kemal Işık ve Diğerleri. Samsun: On Dokuz Mayıs Yayınları, 1986.
İbn Rüşd. el-Keşfü ‘an menâhici’l-edille fî ‘akaidi’l-mille. nşr. Muhammed ‘Abid el-Câbirî. Beyrut: Merkezü’d- Dirasâti’l-Vahdeti’l-‘Arabiyye, 1998.
İbn Sîna, Ebû Ali. el-İşârât ve’t-tenbîhât ma‘a şerhi’l-havâce Nasîrüddîn et-Tûsî ve’l-muhâkemât li-Kutbi’r-Râzî. thk. Kerîm Faydî. Kum: Metbu‘ât-i dînî, 1383.
İbn Sînâ, Ebû Ali. eş-Şifâ,(ilâhiyyât). thk. Kanevâtî-Sa‘îd Zâyid. Kum/İran: Mektebetü Semâhe Ayetullah el-‘Uzmâ, 2012.
İbnü’l-Melâhimî. Kitâbü’l-fâik min usûli’d-dîn. thk. Faysal Bedîr. Kahire: Dârü’l-Kütüb ve’l-Vesâiki’l-Kavmiyye, 2010.
Kādî ,Abdülcebbâr. el-Muğnî fî Ebvâbi’t-Tevhîd ve’l-Adl: et-Tenebbüvvât ve’l-Mu‘cizât. thk. Mahmud Muhammed Kâsım. Kahire: yy.,ts.
Kâdî, Abdülcebbâr. “Fadlü’l-i‘tizâl ve tabâkâtü’l-mu‘tezile ve mübâyenetühüm li-sâiri’l-muhâlifîn”. Fadlü’l-i‘tizâl ve tabâkâtü’l-Mu‘tezile. thk. Fuâd Seyyid. Beyrut: el-Ma‘hadü’l-Almânî li’l-Ebhâsi’ş-Şarkiyye, 2017.
Kahraman, Hüseyin. “Bâkillâni’nin Ahvâl Görüşünün Nedensellik Açısından Değerlendirilmesi”. Uluslararası İslam Araştırmaları Dergisi 3/1 (2017), 65-83.
Kandemir, Ahmet Mekin. Mu‘tezilî Düşüncede Tabiat ve Nedensellik. İstanbul: Endülüs, 2019.
Karâfî, Şihabeddin. Şerhü’l-Erbâ‘în fî usûli’d-din. nşr. Nizâr Hammâdî. Mısır: Dârü’l-Asālet, 2010.
Karen, Harding. “Dünden Bugüne Nedensellik: Gazzâlî ve Kuantum Teorisi”. çev. Ahmet Mekin Kandemir. Kelam Araştırmaları Dergisi [Kader] 16/2 (2018), 525-536.
Kaya, Emrah. “A Critical Approach to Causality and Rational Knowledge in Ibn Khaldûn”. Ulum: Dini Tetkikler Dergisi 3/2 (2020), 241-261.
Kılıç, Mehmet Fatih. “İlliyet Teorisi”. Metafizik. hz. Ömer Türker. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
Kirmânî, Ahmed Hamîdüddîn. Râhetü’l-‘akl. thk. Mustafa Ğâlib. Beyrut: Dârü’l-Endelüs, 1984.
Kutluer, İlhan.“Eser”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1995b.
Kutluer, İlhan. “Determinizm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1995a.
Kutluer, İlhan. “İlliyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
Kutluer, İlhan. Tasavvuf ve Nedensellik: İbnü’l-Arabi’nin Fütühat’ında “İllet” ve “Sebeb” Terimlerinin Vahdet-i Vücud Metafiziği Açısından Ele Alınışı, Yitirilmiş Hikmeti Ararken. İstanbul: 4. Baskı, İz Yayıncılık, 2017.
Macit, Muhittin. “Meşşâî Gelenekte Nedensellik”. İslâmî İlimler Dergisi 7/2 (2012), 33-58.
Mâturîdî, Ebû Mansûr. Kitâbu’t-tevhîd. thk. Fethullah Huleyf. İstanbul: el-Mektebetu’l-İslamiyye, 1979.
Muhtaroğlu, Nazif. “An Occasionalist Approach to Miracles”. İslâm Araştırmaları Dergisi 22 (2009), 71-93.
Nesefi, Ebu’l-Muîn. Tabsıratü’l-Edille fî Usûli’d-Dîn. thk. Hüseyin Atay. Ankara: DİB Yayınları, 2. Basım, 2003.
Nisâbûrî, Ebû’r-er-Reşîd. el-Mesâil fi’l-hilâf beyne’l-Basriyyîn ve’l-Bağdâdiyyîn. nşr. Ma‘n Ziyâde-Rıdvân es- Seyyid. Beyrut: Ma‘hadü’l-inmâ’l-‘Arabî, 1979.
Özdemir, İbrahim. “Eş’arîler’de Kelâmî Ta’lîl”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/4 (2016), 53-69.
Özdemir, İbrahim. “Mâturîdîler’de İlahî Fiillerin Ta’lîli”. e-Şarkiyat İlmi Araştırmalar Dergisi 10/21 (2018), 921-936.
Özdemir, İbrahim. “Mu’tezile’de Hüsün-Kubuh ve Kelâmi Ta’lîl”. Bingöl Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13 (2019), 11-35.
Özpilavcı, Ferruh. “Nedensellik Bağlamında Ebü’l-Berekât El-Bağdâdî’nin Meşşâî Gelenek İçindeki Yeri”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi 10/1 (2010), 53-78.
R. E. A. Shanab. “Gazzâlî ve Aquinas’ta Nedensellik”. çev. Elmas Gülhan Çam. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/31 (2013), 205-214.
Rassâs, Muhammed b. Hasan. Kitâbü’l-müessirât ve miftâhü’l-müşkilât. thk. Jan Thıele. Leiden-Boston: Brill, 2011.
Rassâs, Muhammed b. Hasan. Müessirât ve miftâhü’l-müşkilât. Thk. Muham-med b. Şerefüddîn. Riyâd: Dârü Fârıs, 2022.
Râzî, Fahreddin. Kitâb fi’l-halk ve’l-ba‘s. Köprülü Ktp: Fazıl Ahmet Paşa, nr. 816.
Râzî, Fahreddin. İ‘tikādât firaḳi’l-müslimîn ve’l-müşrikîn. nşr. Ali Sâmî en-Neşşâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1982.
Râzî, Fahreddîn. Münâzaratü Fehri’d-dîn er-Râzî fî bilâd Mâverâi’n-nehir. thk. Fethullah Huleyf. Beyrut: Dârü’l- Meşrik, 1984.
Râzî, Fahreddîn. ‘İsmetü’l-enbiyâ. nşr. Muhammed Hicâzî. Kahire: Mektebe-tü’s-Sekafeti’l-Dînîyye, 1986a.
Râzî, Fahreddin. Lübâbü’l-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. Ahmed Hicâzî Sakā. Mısır: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Turâs, 1986b.
Râzî, Fahreddin. el-Metâlibü’l-‘âliyye mine’l-‘ilmi’l-ilâhî. thk. Ahmed Hicâzî es-Sakā. Beyrut: Dârü’l-Kitabi’l-‘Arabî, 1987.
Râzî, Fahreddin. Me‘âlimü Usûli’d-dîn. Yy.: Münteda’Aslîn, 2004a.
Râzî, Fahreddin. er-Riyâdü’l-mûnikā fî ârâi ehli’l-‘ilmi. thk. Es‘ad Cum‘a. Kayrevan: Yy., 2004b.
Râzî, Fahreddin. el-İşâre fî usûli’l-kelâm. thk. Muhammed Sübhî-Rabi‘ Sübhî. Merkezü Nûri’l-‘Ülûm, 2007.
Râzî, Fahreddin. el-Erba‘în fî usûli’d-dîn. nşr. Mahmûd Abdulaziz. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
Râzi, Fahreddin. Esrârü’t-tenzîl ve envârü’t-te’vîl. thk. Mahmûd Ahmed Mu-hammed ve diğerleri. Beyrut: Dârü’l- Ma‘rife, 2011.
Râzî, Fahreddin. Nihâyetü’l-‘ukūl fî dirâyeti’l-usûl. nşr. Sa‘îd Fûde. Beyrut: Dârü’z-Zehâir, 2015.
Râzî, Fahreddin. el-Mebâhisü’l-meşrıkiyye fî ‘ilmi’l-ilâhiyyât ve’t-tabi‘iyyât. nşr. Zeynü’l-‘âbidîn el-Mûsevî ve diğerleri. Haydarabad: İdârü’l-Me‘ârifi’l-‘Osmaniyye, ts.a.
Râzî, Fahreddin. Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-mute’ahhirîn mine’l-ulâmai ve’l-hukemâi ve’l- mutekellimîn. Mısır: Mektebetü’l-Külliyeti’l-Ezheriyye, ts.b.
Râzî, Fahreddin. Kitâbü’l-hamsîn fî usûli’d-dîn. Süleymaniye kütüphanesi, Reşit Efendi, 333.
Râzî. Fahreddîn. Şerhü’l-İşârât ve’t-tenbîhât. nşr. Ali Rıza. Tahran: Müessese-i Çâp ve Dânışgâhı İrân, 1384.
Saruhan, Müfit Selim. İslam Meşşâi Felsefesinde Filozof. İstanbul: Divan Kitap, 2017.
Şahiner, Muharrem. “Gazzâli’nin Nedensellik Anlayışı ile Malebranche’ın Okazyonalizminin Karşılaştırılması”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Dergisi 4/7 (2014), 1-27.
Şekerci, Ahmet Erhan. “Gazâlî’de Nedensellik”. Doğu’dan Batı’ya Düşüncenin Serüveni: Felsefe, Ahlâk ve Kelâmın Sentezi, 6 (2015), 653-674.
Şeyhü’l-Müfîd, Ebû Abdillah el-Ukberî el-Bağdâdî. Evâilu’l-makâlât. Beyrut: Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1983.
Teghrarian, Souren. “Nedensellik ve Mu’cizeler Üzerine Gazâli ve Hume”. çev. Fethi Kazanç. Tabula Rasa: Felsefe- Teoloji 3/9 (2003), 199-206.
Turgut, Hüsnü. “Fahreddin er-Râzî’nin Kelâm Yöntemi”. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Kayseri 2021.
Tûsî, Nasırüddîn. Telhîsü’l-Muhassal ma‘rûf be nakdi’l-Muhassal. nşr. Ab-dullah nûrânî. Tahran: Dânişgâhi Tahran, 1359.
Türker Ömer. Varlık Nedir-İslam Filozoflarının Varlık Tasavvuru-. İstanbul: Ketebe Yayınları, 3. Basım, 2019.
Urmevî, Sirâceddin. Lübâbü’l-Erba‘în fî usûd-dîn. thk. Muhammed Yusûf İdrîs-Behâü’l-halâye. Ürdün: el-Asleyn li’d-Dirâse ve’n-Neşr, 2016.
Urmevî, Siraceddin. Şerhu’l-İşârât ve’t-tenbîhât. thk. ‘Ammâr et-Temîmî. Kum: Merkezü ‘Üş Ali Muhammed, 2018.
Wolfson, H. A. The Philosophy of the Kalam. Cambridge: Mass, 1976.
Wolfson, H. Austryn. Kelam Felsefeleri (Müslüman-Hristiyan-Yahudi Kelamı). çev. Kasım Turhan, İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2001.
Yavuz, Yusuf Şevki. “İlliyet”.TDV İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 22 (2000), 121-123.
Yıldız, Metin. “Ebu’l-Hasan el-Eş’arî’de Nedensellik Karşıtlığı: Âdet Nazariyesi,” Marife: Dini Araştırmalar Dergisi 19/2 (2019), 533-551.