Osmanlı Dönemi Trabzon’unda Salgınlar ve Karantina Binaları (1838-1914)

Tarihin pek çok döneminde çeşitli zaman dilimlerinde, tıpkı bugünde olduğu gibi, toplumsal yaşam ile birlikte ekonomik ve politik ha- yatı etkileyen salgın hastalıklar ve bu salgınlar sonucundaki kitlesel ölümler; şehirlerin fiziki, sosyal ve demografik yapısında kalıcı ve büyük değişiklere neden olmuştur. Bir salgın hastalık durumunda ise devletlerin en etkin tedbir yöntemleri şüphesiz hastalığın ortaya çıkış yerinden dışarı yayılmasını engelleyerek, aynı yerde imha edilmesini sağlayan karantina (tahaffuz) uygulamaları olmuştur. Salgınlarla yapılan mücadelede tüm dünyada uygulanan karantina tedbirleri, 19. yüzyılda Osmanlı Devleti’nde de modern anlamda uygulanmaya başlanmıştır. Trabzon, karanti¬na önlemlerinin İstanbul’dan sonra uygulandığı ilk şehirlerden biri olarak önem taşımaktadır. Çalışmada, Osmanlı Anadolu’sundaki önemli karantina noktalarından biri olan Trabzon’da, salgın hastalıklarla mücadelede kurumsal olarak karantina idaresinin kurulduğu 1838 yılından, Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’na girmesi ve savaş yıllarında salgın hastalıkların faktörel olarak yön değiştirdiği 1914 yılına kadar inşa edilen karantina merkezleri konu edilmiştir. Bu bağlamda, Trabzon’a ilişkin mevcut literatürde yer alan karantina teşkilatının kuruluşu ve bu teşkilatın faaliyetlerine ilişkin bilgilerin ötesinde, şehirde inşa edilen ancak bugün tamamen ortadan kalkmış olan karantina yapılarının mümkün olduğunca eksiksiz tespit edilmesi hedeflenmiştir. Bu yapıların fiziki özelliklerinin ortaya konulması, inşa edildikleri yer, bu yerin seçim nedenleri ile şehir-yer-yapı ilişkisinin arşiv belgeleri ve haritalar üzerinden tartışılması ise çalışmanın ana amacını oluşturmaktadır

Epidemics and Quarantine Buildings of the City of Trabzon in the Ottoman Period (1838-1914)

The quarantine measures which have been applied in fighting epidemics all over the world have also been applied by the Ottoman State in the 19 th century. Trabzon has a significant place for being among the first cities after Istanbul where these quarantine measures had been applied. Indeed, Trabzon which was a major transit trade centre of the Ottoman had been severely affected by each epidemic and also had been influential in the spreading of epidemics through overland and sea routes. During periods of epidemics in Trabzon and its periphery the course of diseases, number of patients, officials and also the measures taken in the city and the comfort conditions of the quarantine centres often have been subject to administrative correspondences and health reports of this era whereas the existing studies solely focused on these aspects of quarantines. There is a lack of information on the architectural characteristics of these buildings which have vanished almost without leaving any trace, their location and the relation of their locations with the city. Further, the possibility of the existence of other buildings which might not be mentioned previously or might not be noticed is worth considering. In this context, this study aims to identify the names and general views of the quarantine centres built in Trabzon, identify the locations of these buildings and question the reasons for selecting these locations by reviewing archive documents and maps. Thus, the locations of these buildings within the city’s topography and their architectural-physical status are objects of interest whereas there is no comprehensive study that considers these buildings as a whole and questions these aspects. This study includes the period from 1838 when a modern and organized quarantine centre for fighting epidemics has been established in Trabzon up to 1914 when the influences of war emerged in daily life because the Ottoman State joined World War One. In the course of the definition of the quarantine buildings; first the identification, construction dates and location were tried to be clarified by using, besides modern studies, also archive documents, itineraries, official reports and ruins of the buildings to identify the architectural characteristics. An effort has been shown to put forth the general structure related to the construction location of the building, the relation of this location with the city, port and trade routes by visualising this construction by extensive literature search, archive scanning and studying maps. In this study, five quarantine buildings that are presumed to be constructed to prevent any diseases mainly on trade routes have been identified in Trabzon. In addition to these quarantine buildings, a tebhirhane (disinfection stations) was constructed because of migrations to Trabzon. In total six buildings were studied in this research. The first among them is the Güzelhisar quarantine centre which is distinguished by its location associated with the port and the city. Simultaneously with this building and in direct relation with the ports, the Sürmene-Araklı quarantine centre had been constructed in the east whereas the Pulathane quarantine centre had been constructed in the west. The Hamsiköy quarantine centre in the south which plays a role as the gate of the city as well and the Değirmendere quarantine centre which was the last control point on the road before entering the city is of significance in terms of land trade routes other than ports and of the relation established by these routes with the city. The only quarantine centre which is jot associated with the trade routes was the Kavakmeydanı Tebhirhane which had been built after the Crimean War. While considering the quarantine measures and practices of the capital city and comparing them with those in Trabzon, it is understood that these buildings have been constructed as temporary buildings mostly in the form of sheds. In conclusion, the Ottoman practices in fighting epidemics which consisted of preventing the disease by temporary methods instead of developing fundamental solutions and applications caused the construction of quarantine buildings in Trabzon in the form of temporary sheds. These buildings were expanded by extensions when necessary and were neglected with the elimination of the epidemics and eventually destructed without leaving a tra

PDF

___

Aksoy, V. (2018). İngiliz Ticaret Raporlarında (1908-1913) Trab- zon. Karadeniz Araştırmaları, 15(58), 50-74.
Aktaş, E. (2015). Erzurum ve Trabzon vilayetlerinde salgın has- talıklar (1838-1914) [Basılmamış doktora tezi]. Atatürk Üni- versitesi.
Albayrak, H. (2008). Trabzon milli eğitim tarihi. Trabzon Valiliği İl Milli Eğitim Müdürlüğü Yayınları.
Anonim. (1982). Bulaşıcı hastalıklar. Sağlık Ansiklopedisi içinde (Cilt 1, s. 186). Görsel Yayınları.
Ardel, A. (1943). Trabzon ve civarının morfolojisi üzerine gözlem- ler. Türk Coğrafya Dergisi, 1, 71-85.
Arslan, E. (2015). Trabzon Vilayeti’nde kolera (1892-1895) [Basıl- mamış yüksek lisans tezi], Karadeniz Teknik Üniversitesi.
Atar, Z. (2016). İzmit ve çevresinde kolera salgını (1894). Ulusla- rarası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildiri- leri (s. 839-847), Kocaeli Büyükşehir Yayınları.
Ayar, M. (2005). Osmanlı Devleti’nde kolera: İstanbul örneği (1892-1895). [Basılmamış doktora tezi], Marmara Üniversi- tesi.
Ayar, M. (2013). Osmanlı sağlık modernleşmesinde 1893-94 ve 1895 İstanbul kolera salgınlarının etkisi. A. Kolay (Ed.), Türk Modernleşmesi, s. 219-233, Yeditepe Yayınları.
Aydın, E. (2004). 19. yüzyılda Osmanlı sağlık teşkilatlanması. OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygu- lama Merkezi Dergisi, 15(15), 185-207.
Aygün, N. (2005). Onsekizinci yüzyılda Trabzon’da ticaret. Seran- der Yayınevi.
Babul, E. (2019). Trabzon’da Üçüncüzade Ömer Paşa Sarayı: Kişi/ yer/yapı diyalektiği [Basılmamış yüksek lisans tezi], Karadeniz Teknik Üniversitesi.
Bayrak, D. (2017). Trabzon Belediye Meclis Zabıtnameleri ve şeh- rin imarına yönelik faaliyetler (1931-1958) [Basılmamış yük- sek lisans tezi], Karadeniz Teknik Üniversitesi.
Belge, H. (2018). Trabzon mezarlıkları ve mezar anıtları (1926- 2018) [Basılmamış yüksek lisans tezi], Karadeniz Teknik Üni- versitesi.
Böke, P. (2009). İzmir karantina teşkilatının kuruluşu ve faaliyet- leri (1840-1900). DEÜ Atatürk İlkeleri ve İnkılap Tarihi Ensti- tüsü Çağdaş Türkiye Tarihi Araştırmaları Dergisi, 8(18-19), 137-159.
Bölükbaşı, A. (2006). Anılarda Trabzon. Serander Yayınları.
Bölükbaşı, A. (2010). Anılarda Akçaabat. Akçaabat Kaymakamlığı.
Briggs, A. (1961). Cholera and society in the nineteenth century. Past & Present, 19, 76-96.
Chahrour, M. (2007). A civilizing mission’? austrian medicine and the reform of medical structures in the Ottoman Empire, 1838-1850. Studies in History and Philosophy of Science Part C: Studies in History and Philosophy of Biological and Biome- dical Sciences, 38(4), 687-705.
Çiçek, R. (2011). İstikbal Gazetesine göre Trabzon’da belediye ve belediyecilik (1919-1925). Serander Yayınları.
Dordevic, M. (2016). Sanitary policy of Habsburg Monarchy and Organization of Paraćin Quarantine in 18th century. Acta his- toria, 35, 29-38.
Ertuğrul, A. (2009). XIX. yüzyılda Osmanlı’da ortaya çıkan farklı yapı tipleri. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7(13), 293- 312.
Evliya Çelebi (2008). Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahat- namesi: Bursa-Bolu-Trabzon-Erzurum-Azerbaycan-Kafkasya- Kırım-Girit (Y. Dağlı ve S. A. Kahraman, Haz.). Yapı Kredi Ya- yınları.
Gider, S. (2019). Geç Osmanlı Dönemi İstanbul Koruyucu Sağlık Kurumları ve Pendik Bakteriyolojihane-i Baytari Yapıları Ko- ruma Önerileri [Basılmamış yüksek lisans tezi], Yıldız Teknik Üniversitesi.
Gider, S. ve Ünal, Z. G. (2018). Geç Osmanlı Dönemi İstanbul ko- ruyucu sağlık kurumları ve Pendik Bakteriyolojihane-i Baytari Binası. Dicle Üniversitesi I. Uluslararası Mimarlık Sempozyu- mu Bildiri Kitabı (s. 1827-1846). Diyarbakır.
Günergün, F. (1992). XIX. Yüzyılın ikinci yarısında Osmanlı Kim- yager-Eczacı Bonkowski Paşa (1841-1905). I. Türk Tıp Tarihi Kongresi Bildirileri (s. 229-252). Türk Tarih Kurumu. İhsanoğlu, E., Unat, E. K. ve Vural, S. (2004). Osmanlıca tıp terim- leri sözlüğü, TTK Yayınları.
İpek, N. (2006). Anadolu’nun ilk tıp gazetelerinden Hekim. Seran- der Yayınları.
Karcı, E. (2014). Kolera ile mücadelede örnek bir sağlık müesse- sesi: Sinop Tahaffuzhanesi ve faaliyetleri (1892-1908). XVII. Türk Tarih Kongresi (s. 1871-1893), Türk Tarih Kurumu.
Kılıç, O. (2004). Eskiçağdan Yakınçağa genel hatlarıyla dünyada ve Osmanlı Devleti’nde salgın hastalıklar. Ortadoğu Araştır- malar Merkezi Yayınları.
Kolling, O. (1982). XVIII. asırda veba salgını devirlerinde ticaret münasebetleri. (S. Karatay, Çev.), Ülkü Halkevleri Mecmuası Seçmeler 1933-1941, Ankara İktisadi ve Ticari İlimler Akade- misi.
Laurens, J. (1910). Ouvrage illustre d’apres les Oeuvres de L’artiste (Illustrated with Léon-Honoré Labande), Champion. Özdoğan, L. (19 Mayıs 2020). Kişisel görüşme.
Öztürk, T. (2010). Arşiv belgelerine göre Trabzon’da Üçüncüoğlu Sarayı. İ. Tuluk ve H. İ. Düzenli (Ed.), Trabzon Kent Mirası Yer- Yapı-Hafıza, s. 237-265. Klasik Yayınları
Panzac, D. (1997). Osmanlı İmparatorluğu’nda veba: 1700-1850. (S. Yılmaz, Çev.), Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Post, J. D. (1976). Famine, mortality, and epidemic disease in the process of modernization. The Economic History Review, 29(1), 14-37.
Parker, W. H. (1853). Trebizond (Panaroma). A Series of Sketches in the Black Sea. Dickinson Brothers. https://commons.wiki- media.org/wiki/File:Trebizond_lithograph.jpg
Sarıyıldız, G. (1994). Karantina Meclisinin kuruluşu ve faaliyetleri. Belleten, 58(222), 329-376.
Sarıyıldız, G. (2001). Karantina. Türkiye Diyanet Vakfı İslam An- siklopedisi içinde (Cilt 24, s. 463-465). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Şanizade, M. A. (2008). Şanizade tarihi. H. 1223-1237/ M. 1808- 1821, İstanbul.
TDK (2011). Karantina. Güncel Türkçe Sözlük içinde. Türk Dil Ku- rumu Yayınları. The Wales Chronicle. (1855, Kasım 8).
Trabzon Analitik Etüdleri. (1968). İller Bankası Yayını.
Trabzon Belediye Meclisi Zabıtnamesi. (1935, Nisan 24).
Trabzon Büyükşehir Belediyesi Dijital Arşivi. (2014). Trabzon Hali- hazır Haritası. Büyükşehir Belediyesi, Trabzon.
Trabzon Vilayeti Salnamesi-1876. (2002). (K. Emiroğlu, Haz.). Trabzon İli ve İlçeleri Eğitim, Kültür ve Sosyal Yardımlaşma Vakfı.
Trabzon şehrine ait elli altı paftadan ibaret olan 1/500 mikyaslı halihazır haritası (1937). (Ömer İskender Tuluk kişisel arşivi).
Trabzon şehrine ait yirmi bir paftadan ibaret olan 1/1000 mikyaslı halihazır haritası (1939). (Ömer İskender Tuluk kişisel arşivi).
Tuluk, Ö. İ. (2010). Osmanlı Dönemi Trabzon’unda mimari yapı kültürü. İ. Tuluk ve H. İ. Düzenli (Ed.), Trabzon Kent Mirası Yer- Yapı-Hafıza, s. 55-92. Klasik Yayınları.
Tuluk, Ö. İ. (2017). Trabzon şehir haritaları: Yeni bulgular ve bir Değerlendirme. Ö. Sağıroğlu (Ed.), Prof. Dr. Işık Aksulu’ya Armağan Mimari, Koruma, Yenileme ve Restorasyon, s. 317- 328, Nobel Yayınevi.
Uludağ, O. Ş. (1938). Son kapitülasyonlardan biri karantina. Bel- leten, 2 (7/8), 444-467.
Ülman, Y. I. (2007). Türkiye’de 19. ve 20. yüzyıllarda tıp tarihinin ana hatları. İ.Ü. Cerrahpaşa Tıp Fakültesi 40. Yılda 40 Kitap Serisi Üniversitesi Yayınları.
Üstün Demirkaya, F. ve Tuluk, Ö. (2018). Komnenos Hanedanlığı’ndan Osmanlı’ya Trabzon mahalleleri: Kentsel dinamikler bağlamında bir fiziksel gelişim okuması. II. Kentsel Morfoloji Sempozyumu (s. 713-724). Marmara Belediyeler Birliği Kültür Yayınları.
Yalçınkaya, M. A. (2019). Fransız epidemiyolog Antoine Fauvel’ye göre 1849’da Karadeniz karantinaları. Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 26, 439-460.
Yaşayanlar, İ. (2015). Sinop, Samsun ve Trabzon’da kolera salgın- ları, karantina teşkilatı ve kamu sağlığı hizmetleri (1876-1914) [Basılmamış doktora tezi], Uludağ Üniversitesi.
Yıldırım, N. (1985). Tanzimat’tan Cumhuriyet’e koruyucu sağlık uygulamaları. Tanzimat’tan Cumhuriyet’e Türkiye Ansiklope- disi içinde (Cilt 5, s. 1320-1338). İletişim Yayınları.
Yıldırım, N. (1994). Tebhirhaneler. Dünden Bugüne İstanbul An- siklopedisi içinde (Cilt 7, s.231-232). Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Ortak Yayınları.
Yıldırım, N. (2010). İstanbul’un Sağlık Tarihi. İstanbul Üniversitesi Yayınları.
Yıldırım, N. (2016). İstanbul Boğazı’nda Karantina Uygulamaları. Yeni Deniz Mecmuası, 1 Mart, 44-61.
Yılmaz, Ö. (2014a). Tanzimat Döneminde Trabzon. Libra Kitapçılık ve Yayıncılık.
Yılmaz, Ö. (2014b). Fransız Epidemiyolog Antoine Fauvel’in Os- manı Devleti’ndeki Çalışmaları. Uluslararası Katılımlı Osmanlı Bilim ve Düşünce Tarihi Sempozyumu Bildiriler Kitabı (s. 190- 206), Gümüşhane Üniversitesi Yayınları.
Yılmaz, Ö. (2015). Dussaud Biraderlerin Trabzon Limanı İnşa Pro- jesi (1870). Karadeniz İncelemeleri Dergisi, 18, s. 213-244.
Yılmaz, Ö. (2017). Veba, kolera ve salgınlar: Trabzon’da halk sağ- lığı ve sağlık kurumları (1804-1895). Mavi Atlas, 5(1), s. 172- 200.
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi A.AMD (Sadaret Amedi Kalemi Evrakı) 45/55. 25-08-1269 (M. 1853).
A.MKT.NZD (Sadaret Mektubi Kalemi Nezaret ve Deva’ir Evrakı) 65/25. 03-02-1269 (M. 1852).
BEO (Babıali Evrak Odası Evrakı) 41/3046 04-01-1310; 42/3088 07-01-1310; 50/3696 19-01-1310 (M. 1892).
C.SH (Cevdet Sıhhiye) 24/1193. 29-11-1261 (M. 1845).
İ.DH (İrade Dahiliye) 207/11969. 20-02-1266 (M. 1850).
DH.EUM.5.Şb. (Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye) 17/44. 29- 11-1333 (M. 1915).
DH.h (Dahiliye Nezareti Hukuk Evrakı) 41/64. 29-01-1330 (M. 1911).
DH.MB.HPS.M. (Dahiliye Nezareti Mebani-i Emiriye-Hapishane- ler Müdüriyeti Müteferrik Evrakı) 52/ 29. H-15-08-1328 (M. 1910-11).
DH.MKT (Dahiliye Nezareti Mektubi Kalemi) 2/71 27-08-1310 (1892); 2674/36 11-11-1326 (M. 1908).
HAT (Hatt-ı Hümayun) 598/29329 (M. 1827-28)
HRT.h (Haritalar) 2248. 4-02-1290 (M. 1873).
HRT.h (Haritalar) 629. 6-01-1323 (M. 1905).
İ.MVL (İrade Meclis-i Vala) 412/17933. 12-06-1275 (M.1858); 108/2453. 29-11-1263 (M. 1846-47).
İ. TNF (İrade Ticaret ve Nafia) 10/15 13 19/C/02; C.16/2. 16-06- 1319 (M. 1901).
Y.MTV (Yıldız Mütenevvi Maruzat) 10/70 (M. 1883). Y.PRK.ASK (Yıldız Perakende Evrakı Askeri Maruzat) 84/12 04-01- 1310 (M. 1892).
T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi Nafia Vekaleti (230-0-0-0), 143/26/1 16-10-1926.