İngiliz İdaresi Döneminde Kıbrıs Türklerinin Toplumsal Meselelerinin Çözümünde Dr. Fazıl Küçük’ün Rolü

Akdeniz’in üçüncü büyük adası olan Kıbrıs, jeopolitik ve jeostratejik öneminden dolayı tarih boyunca birçok devletin ilgi alanı olmuştur. 1878 yılında adanın yönetimini geçici olarak ele geçiren ve kendi idari düzenini kuran İngiltere, 1914 yılında adayı tek taraflı olarak ilhak etmiştir. İngiltere’nin bu ilhakı 24 Temmuz 1923 tarihinde imzalanan Lozan Barış Antlaşması ile Türkiye tarafından tanınmıştır. 1923 yılı itibariyle bir İngiliz sömürgesi haline getirilen Kıbrıs adasında, Türkler ve Rumlar olmak üzere iki ana toplumsal unsur mevcuttu. İngiliz Hükümeti bir tehdit unsuru olarak gördüğü Kıbrıs Türklerini sindirmek için bir takım uygulamalarda bulunmuştur. Bu bağlamda Kıbrıs Türklerinin en önemli dini kurumu olan Müftülük Kurumu 1929 yılında kaldırılmış ve Kıbrıs Türkleri dini bir liderden yoksun bırakılmıştır. 1878 yılında Türk vakıflarına müdahalede bulunan İngiliz idaresi, 1928 yılından itibaren de vakıfların idaresini tamamen ele geçirmişti. Eğitimde tam merkeziyetçi bir yapıya ulaşmak isteyen İngiliz Hükümeti, çıkardığı Maarif Kanunlarıyla, hem Rumların hem de Türklerin eğitim üzerindeki etkilerini ortadan kaldırmaya çalışmıştır. Bu doğrultuda okul müfredatlarının belirlenmesi, okutulacak olan kitaplar, öğretmenlerin ataması gibi her türlü eğitim-öğretim işlemi doğrudan İngiliz yönetimi tarafından yapılmaya başlanmıştı. Kıbrıs Türklerinin diğer önemli bir sorunu da Şeri hukuka dayalı Şeriye Mahkemeleri’nin, çağın gerisinde kalmış olması ve İngiliz idaresinin Türk Medeni Kanunu’nun uygulanmasına müsaade etmemesiydi. Dr. Fazıl Küçük ve çalışma arkadaşlarının yoğun çabaları neticesinde 1951 yılında uzun yıllardır boş kalan müftülük makamı tekrar doldurulmuş, vakıfların yönetimi Kıbrıs Türk toplumuna verilmiş, orta dereceli okullara Türkiye’den müdür ve öğretmenlerin getirilmesi ve yeni okulların açılması sağlanmıştır. Ayrıca Şeriye Mahkemeleri de kaldırılarak, Türkiye’de uygulanan “Türk Medeni Kanunu” uygulanmaya başlanmış ve yeni bir Aile Kanunu çıkarılarak Aile Mahkemeleri kurulmuştur. Bu çalışmada Kıbrıs Türklerinin toplumsal meselelerine yönelik temel problemleri ve bu problemlerin çözüm aşamasında Dr. Fazıl Küçük’ün mücadelesi üzerinde durulmuştur.

Anahtar Kelimeler:

Kıbrıs, Dr. Fazıl Küçük, Müftü, Eğitim

The Role of Dr. Fazil Kuçuk in the Resolution of Social Issues of the Turkish Cypriots During the British Administration

PDF

___

Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Cumhuriyet Arşivi (BCA) 030..010..00 / 235.590.35, 19.06.1947.
BCA, 30.10.00 / 124.886.19, 22.07.1937.
BCA, 30.10.00 / 124.886.18, 14.05.1937.
BCA, 30.18.1.2/124.86.1, 24.12.1950.
BCA, 30.10.00/124.886.14, 04.11.1936.
BCA, 30.10.00/124.887.3, 14.09.1938.
Akar, R. (1981). Atatürkçü Kıbrıs Türkleri. Veb Ofset İleri Matbaacılık.
Akgün, S. (2014). Meclis-i Millî’den Ulusal Kongre’ye Kıbrıs Türk halkının kongre yöntemi ile örgütlenme hareketleri. Uluslararası Sosyal Araştırmaları Dergisi, 7(34), 236-246.
Alasya, H. F. (1969). The privileges granted to the Orthodox Archbishopric of Cyprus by the Ottoman Empire: Training affairs Cyprus. Ayyıldız Matbaası.
Ateşin, H. M. (1996). Kıbrıs’ta İslami kimlik davası. Maarifet Yayınları.
Behçet, H. (1969). Kıbrıs Türk maarif tarihi (1571-1968). Halkın Sesi Basımevi.
Birinci, E. M. (1997). M. Necati Özkan (1899-1970) (Cilt 1, 2). Necati Özkan Vakfı Yayınları.
Çomunoğlu, N. (2002). Kıbrıs’ta İngiliz yönetimi dönemi (1878-1960)’nde uygulanan eğitim sistemi ve günümüz Kıbrıs Türk eğitim sistemi üzerindeki izleri (Tez No. 111220) [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
Dana, Müderris M. (1946, Kasım 12). Adamıza verilecek olan liberal idareyi Türk Cemaatı zaviyesinden görüşümüz. Hür Söz, 1.
Denktaş, R. R. (1997). Koloni idaresinde Kıbrıs Türkleri. Akdeniz Haber Ajansı Yayınları.
Doğasal, D. (2020). Dr. Fazıl Küçük’ten satır araları. Dr. Fazıl Küçük Vakfı Yayınları.
Düstur. (1931). Lozan sulh muahedenamesinin kabulüne dair kanunlar. Necmi İstikbal Matbaası.
Eugene, K. & Solsten E. (1993). Cyprus a country study. U.S. Government Printing Office.
Feridun, H. (2001). Kıbrıs’ta Türk eğitiminin tarihçesi (1571-1974). Galeri Kültür Yayınları.
Gazioğlu, A. C. (1960). İngiliz idaresinde Kıbrıs, statü ve anayasa meseleleri (1878-1960) (Cilt 1). Ekin Basımevi.
Gazioğlu, A. C. (1996). İngiliz yönetiminde Kıbrıs II (1878-1952) enosis çemberinde Türkler. Kıbrıs Araştırma ve Yayın Merkezi.
Gürel, Ş. S. (1984). Kıbrıs tarihi (1878-1960), kolonyalizm, ulusçuluk ve uluslararası politika (Cilt 1). Kaynak Yayınları.
Güvenir, O. (2016). Dr. Fazıl Küçük’le geçen günlerim “bir lideri anlatıyorum”. Selen Offset Ltd.
Irkad, U. (1997). Kıbrıs Türk eğitiminde tarihsel gelişmeler. KTÖS Yayınları.
İsmail, S. & Birinci, E. (1987). Kıbrıs Türkü’nün varoluş savaşımında iki ulusal kongre, Meclis-i Milli 1918- Milli Kongre 1931. Gelişim Ofset.
Küçük, F. (1951, Mayıs 4). Menzilcioğlu mücadeleye hazırız. Halkın Sesi. 1.
Küçük, F. (1953, Şubat 11). En büyük davamız. Halkın Sesi. 1.
Küçük, F. (1958, Nisan 15). 15 Nisan. Halkın Sesi. 1.
Küçük, F. (2000). 1821’den bu yana Kıbrıs Türkü’nün bilinmeyen tarafları, gösterdiği kahramanlıklar, Türklüğün gurur ve şerefini koruma mücadeleleri. Altay Sayıl (Yay. haz.). Halkın Sesi Matbaası.
Küçük, F. & Çalışma Arkadaşları. (2002). Kıbrıs Türk davası ve Kıbrıs’ta Rum vahşeti (3. baskı). Devlet Basım Evi.
Küçük, S. (2009). Dr. Küçük’le bir ömür (2. baskı). Selen Ofset Yayınları.
Konur, İ. (1938). Kıbrıs Türkleri. Remzi Kitabevi.
Maden, R. (2014). Dr. Fazıl Küçük ve Kıbrıs. Tarihçi Kitabevi.
Müderris, M. D. (1946, Kasım 12). Adamıza verilecek olan liberal idareyi Türk Cemaati zaviyesinden görüşümüz. Hür Söz. 1.
Nurçin, V. (2019). Kıbrıs’ta din eğitiminin dönüşümü ve Türkiye’nin etkileri (Tez No. 567203) [Doktora tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
Özkan, M. N. (1953, Haziran 20). Kıbrıs medreselerinde müftü yetişmez. İstiklal. 1.
Özkan, M. N. (1950), Temmuz 21). Cemaat işleri, müftülük ve evkaf meselesinde hükümete düşen vazife. İstiklal. 1.
Öztoprak, İ. (Nisan 1998). Kıbrıs’ta 1931 isyanı ve yankıları. Belleten, 62(233), 207-232.
Persianis, P. (2010). The British colonial education lending policy in Cyprus (1878-1960): An intriguing example of an elusive adapted education policy. Comparative Education, 32(1), 45-68.
Plümer, F. (1950, Mayıs 14). Kıbrıs Türk cemaatini ilgilendiren evlenme ve boşanma kanunu dolayısıyla. Halkın Sesi. 1.
Raşit, A. (1931, Kasım 22). Evkaf mi cemaatin, cemaat mi evkafın. Söz. 1.
Sadrazam, H. & Sayıl, A. (1998). Dr. Fazıl Küçük fotoğraf albümü. Kıbrıs Türk Kültür Derneği.
Sadrazam, H. (1996). Kıbrıs Türkü’nün özgürlük mücadelesi lideri Dr. Fazıl Küçük. Kastaş Yayınları.
Sayıl, A. (2010). Dr. Fazıl Küçük’ün anıları ve siyasal örgüt çalışmaları. Yay Ajans Ltd.
Sayıl, A. (2014). Resimlerle Dr. Fazıl Küçük. Fezem Ofset.
Serter, V. (1970). Kıbrıs tarihi. Kema Matbaası.
Tamçelik, S. (2002). Mustafa Fazıl Küçük (1906-1984). İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 26, ss. 519-520). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Tekakpınar, K. & Doğasal, D. (1991). Dr. Fazıl Küçük (1906-1984). Dilhan Ofset.
The Cyprus Blue Book 1927. (1928). Printed at The Government Printing Office.
Torun, Ş. (1956). Türkiye İngiltere ve Yunanistan arasında Kıbrıs’ın politik durumu. Gazeteciler Matbaası.
Türk İşleri Komisyonunun Ara Raporu 1949. (1950). Kıbrıs Hükümet Basımevi.
Ünlü, C. (1981). Kıbrıs’ta basın olayı (1878-1981). Basın Yayın Genel Müdürlüğü.
Weir, W. W. (1952). Education in Cyprus: Some theories and practices in education in the Island of Cyprus since 1878. Cosmos Press.
Yavuz, B. (1994). Kurtuluş Savaşı döneminde Türk-Fransız ilişkileri: Fransız arşiv belgeleri açısından 1919-1922. Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Yücel, H. A. (1957). Kıbrıs mektupları. TTK Basımevi.
Tarihi bir toplantı. (1954, 8 Şubat). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, Bozkurt]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Kıbrıs müftüsü istifa etti. (1951, Şubat 28). [İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Gazete Koleksiyonu, Bayezid, İstanbul, Cumhuriyet]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Kıbrıs müftüsü Ankara’da temaslarına devam ediyor. (1955, Ocak 18). [İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Gazete Koleksiyonu, Bayezid, İstanbul, Cumhuriyet]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Sayın halkımızın yüksek huzurunda. (1942, Mart 14). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Kıbrıs müftüsü. (1950, Temmuz 5). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Memleketimize teşrif buyuran müftümüze hoş geldiniz derken kendilerine büyük başarılar dileriz. (1951, Şubat 13). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Sayın müftünün dünkü vaz-ü nasihati. (1951, Nisan 21). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Müftünün cuma günkü nasihatini yalnız 60-70 kişi dinledi. (1951, Nisan 28). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Muhterem Müftü Efendi ne yapmak istiyor. (1951, Mayıs 4). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Kitapsız tedris ne demektir. (1951, Temmuz 8). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Dana Efendi taraftarlarının büyük galibiyeti. (1953, Aralık 14). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Cemaatimiz en büyük imtihanını parlak bir muvaffakiyetle bitirdi. (1953, Aralık 31). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Evkafı istiyoruz. (1955, Ocak 18). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Esef verici karar. (1956, Eylül 25). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
En nihayet kendi maarifimizi kendimiz idare edeceğiz. (1956, Kasım 13). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Halkın Sesi]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Valinin beyannamesine hücum edildi. (1947, Temmuz 12). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, Hür Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Dünkü İstişare Meclisi’nin tartışmaları münakaşalar kat’i safhaya giriyor. (1947, Kasım 14). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, Hür Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Milli miting. (1948, Kasım 30). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, Hür Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Vali tarafından İcraat Meclisi’nde irat edilen nutkun özetini veriyoruz. (1950, Mart 8). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, Hür Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Lise müdürü geldi. (1950, Ekim 13). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, Hür Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Yeni müftümüz vazifesine başlarken. (1951, Şubat 12). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, Hür Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Kıbrıs müftüsünün vecizeleri. (1951, Mayıs 5). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, Hür Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Kıbrıs evkafının Türk Cemaati’ne devri işi. (1955, Ocak 3). [İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Gazete Koleksiyonu, Bayezid, İstanbul, Hürriyet]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Müftülük seçimle olmayacaktır. (1950, Temmuz 5). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, İstiklal]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Kıbrıs Müslümanları için müftü tayinini Müslümanlar vekili protesto ediyor. (1950, Temmuz 16). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, İstiklal]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Sayın müftümüzün dünkü kıymetli vaizleri. (1951, Mayıs 5). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, İstiklal]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Kıbrıs müftüleri istifa etti. (1951, Ağustos 23). [KKTC Cumhuriyet Meclisi Gazete Arşivi, Lefkoşa, Kıbrıs, İstiklal]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Kıbrıs müftüsü Amerika’ya gitmek istiyor. (1954, Kasım 25). [İstanbul Üniversitesi Kütüphane ve Dokümantasyon Daire Başkanlığı Gazete Koleksiyonu, Bayezid, İstanbul, Milliyet]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Maarif layihası neşredildi. (1929, Kasım 29). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Yeni maarif layihası. (1929, Aralık 12). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Yeni maarif kanunu ve muallimlerimiz. (1930, Şubat 27). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Bu ölçüye ne dersiniz. (1931, Şubat 5). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Milli Kongre ve ittihaz ettiği mukarrerat. (1931, Mayıs 7). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Hükümet ilanı. (1931, Mayıs 21). [KKTC Milli Arşiv ve Araştırma Dairesi, Girne, Kıbrıs, Söz]. Yazarın elinde bulunan kopyası.
Appointments. (1927, Ekim 7). The Cyprus Gazette. http://www.cyprusdigitallibrary.org.cy/items/show/53 Establishment and status of evcaf department. (1928, Aralık 14). The Cyprus Gazette. http://www.cyprusdigitallibrary.org.cy/items/show/54
Latters patent. (1931, Kasım 13). The Cyprus Gazette, Extraordinary. http://www.cyprusdigitallibrary.org.cy/items/show/93
Mufti of Cyprus. (1951, Ağustos 29). The Cyprus Gazette. http://www.cyprusdigitallibrary.org.cy/items/show/113
A law to amend and consolidate the Moslem sacred law relating to vakfs and the law relating to the administration of Moslem religious property. (1955, Temmuz 22). The Cyprus Gazette, Extraordinary. http://www.cyprusdigitallibrary.org.cy/items/show/117