Sünbülzâde Mehmed Vehbî Efendi'nin İran Elçiliği ve 1775 Tarihli Sefâret Takrîri

Sultan I. Abdülhamid'in cülusu (1774), uzun zamandır devam eden Osmanlı-Rus (1768-1774) Savaşı'nın Küçük Kaynarca Antlaşması ile neticelendiğinin bildirilmesi ve iki taraf arasında Nadir Şah (1736-1746) zamanında imzalanan Kerden Antlaşması'nın teyidi için İran'a bir elçi gönderilmesine karar verilmişti. Görünür bir neden olan bu maddelere karşın gerçekte asker tedarikinde bulunan ve Bağdad ile Basra'ya yönelik saldırı teşebbüsü ihtimali göz önünde tutulan İran Şâh Vekili Kerim Han Zend'in gerçek niyetinin ortaya çıkarılması ve bu niyetinin karşılıklı iyi geçinerek izale edilmesi için dönemin Sultanü'ş-Şuarası olarak anılan, yazdığı kaside ve tarihlerle kendini kanıtlayan, iyi derecede Farsça bilen Divân-ı hümâyûn hâcegânlarından Vehbî Efendi, İran'a elçi olarak görevlendirilmiş ve 1775 yılında Şiraz'a gitmiştir. Bu çalışmada Sünbülzâde'nin literatüre hatalı aksettirilen elçilik görevinin amacı, I. Abdülhamid'in fermanı ve Osmanlı kronikleri üzerinden değerlendirildikten sonra Vehbî Efendi'nin beş buçuk ay süren İran sefaretindeki Bağdad'dan Şiraz'a olan yolculuğu, Osmanlı elçilik heyetinin karşılanması, İran'da Kerim Han Zend ve diğer devlet ricali ile yaptığı siyasi görüşmeleri ve gözlemlerini anlattığı Sefaret Takrîr'i ele alınacaktır. Bu makale ile bu zamana kadar yayımlanmayan Vehbî Efendi'nin İran elçiliğini konu edinen Sefâret Takrîri ile onun İran elçiliğinin detayları ortaya konularak karanlıkta kalan noktalar aydınlatılmaya çalışılacaktır. XVIII. yüzyılın ikinci yarısında İran coğrafyasında iktidarı ele geçiren Zend Hanedanı ile ilk defa kuruluan resmî temas neticesinde ortaya çıkan bu Takrîr'in yayımlanması ile Osmanlı ve İran devletleri arasındaki diplomasi tarihine önemli bir katkı sunulacaktır.

Anahtar Kelimeler:

Osmanlı Devleti, İran, Takrîr, Sünbülzâde Mehmed Vehbi, Kerim Han Zend

Sünbülzâde Mehmed Vehbi Efendi's Embassy to Iran and the Embassy Report Dated 1775

It was decided by Sultan Abdülhamid I to send an envoy to Iran to inform about his accession to the throne (1774), the conclusion of the long Ottoman-Russian war (1768-1774) with the Treaty of Küçük Kaynarca, and to confirm the Treaty of Kerden signed between the Ottomans and Iran during the reign of Nadir Shah (1736-1746). Despite these apparent reasons, in reality, Sünbülzâde Mehmed Vehbi, one of the famous poets of the period, was sent as an envoy to Shiraz in order to reveal the real intentions of Karim Khan Zand, the Regent of Iran, who was in the process of gathering troops and considering the possibility of an attack on Baghdad and Basra, and to eliminate this intention through mutual goodwill. Vehbi Efendi, one of the Imperial Court hacegans who was known as the Sultan of Poets of the period, who proved himself with the eulogies and histories he wrote, and who was fluent in Persian, was appointed as envoy and traveled to Shiraz in 1775. In this study, the purpose of Sünbülzâde's ambassadorial mission, which has been misrepresented in the literature, will be evaluated through Abdülhamid I's decree and Ottoman chronicles, and then Vehbî Efendi's five and a half month long ambassadorship to Iran, including his journey from Baghdad to Shiraz, the reception of the Ottoman ambassadorial delegation, his political meetings with Karim Khan Zend and other state officials in Iran, and the political account in which he describes his observations will be discussed. With this article, the details of Vehbî Efendi's ambassadorship to Iran, which have not been published until now, will be revealed and the points that remain in the dark will be illuminated. The publication of this account, which emerged as a result of the first official contact with the Zand Dynasty that seized power in Iran in the second half of the eighteenth century, will make an important contribution to the history of diplomacy between the Ottoman Empire and Iran.

Keywords:

Ottoman State, Iran, Report, Sünbülzade Mehmed Vehbi, Karim Khan Zand,

PDF

___

Kaynaklar Arşiv Kaynakları T.C. Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
Ali Emirî, Sultan Abdülhamid I (AE.SABH.I, 205/13632) Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Sicilleri Defterleri (A.DVNS.MHM.d, 57/765; 166/817, 820; 173/3. Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümâyûn Nâme-i Hümâyûn Defterleri (A.DVNS.NMH.d, 9/42, 76, 77.) Cevdet, Hariciye (C.HR, 111/5502) Hatt-ı Hümâyûn (HAT, 811/37233) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı (TS.MA.e, 346/21; 366/18; 447/21; 731/4) Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d, 3141, 7343)
Diğer Kaynaklar
Ahmed Cevdet Paşa. (2018). Târîh-i Cevdet (Cilt II., I. Kitap). (M. İpşirli, Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Ahmed Vâsıf Efendi. (2014). Mehâsinü'l-âsâr ve hakāikü'l-ahbâr 1774-1779 (H. 1188-1193) (M. İlgürel, Haz.). Türk Tarih Kurumu Yayınları.
Akdemir, Ş. (2007). El-Enverî Seyyid Saʻdullah'ın İran sefaretnâmesi (Tez No. 214772) [Yüksek lisans tezi, Marmara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
Akün, Ö. F. (1979). Sünbül-zâde Vehbî. İçinde İslam Ansiklopedisi (Cilt 11, ss. 240-242). Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Beydilli, K. (2007). Sefaret ve sefaretnâme hakkında yeni bir değerlendirme. Osmanlı Araştırmaları. (30), 9-30.
Beydilli, K. (2009). Sefâretnâme (Osmanlılarda). İçinde İslâm Ansiklopedisi (Cilt 36, ss. 289-294). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Beyzadeoğlu, S. A. (2000). Sünbülzâde Vehbî. Şule Yayınları.
Budak, A. (1999). Mustafa Nazif Efendi'nin İran elçiliği (Tez No. 92215) [Yüksek lisans tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
Civelek, Y. (2000). Sünbülzâde Vehbî ve “Nuhbe-i Vehbî” adlı manzum Arapça-Türkçe sözlüğü. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. (1), 275-297.
Çiçek, H. (2018). (Vekâyiʻnüvis) Sadullah Enverî Efendi ve tarihi'nin II. cildinin metin ve tahlili (1187-1197/1774-1783) (Tez No. 516496) [Doktora tezi, Atatürk Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
Deniz, Ş. & Demir M. (2021) Zend tarihinin (1751-1794) İran ve Osmanlı kaynakları. İçinde A. Macit & Ş. Deniz & S. Afacan (Eds.). İran’da Tarih Yazımı. (ss. 297-326) İlem Yayınları.
Faik Reşad. (2019). Eslaf (E. Aydemir & F. Özer, Haz.). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları.
Güngör, M. (2019). Seyyid Mehmed Refi Efendi'nin İran sefaretnameleri (Transkripsiyon-inceleme). (Tez No. 593572) [Yüksek lisans tezi, Muğla Sıtkı Kocaman Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
Hidayeti, H. (1336). Târih-i Zendiyye (Cild-i evvel). İntişarat-ı Danişgâh-ı Tahran.
İpşirli, M. (1995). Elçi. İçinde. İslam Ansiklopedisi (Cilt 11, ss. 3-15). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kavak, G. (2016). Yasincizâde Abdülvehhâb Efendi ve musavver İran sefaretnamesi (Tez No. 428533) [Yüksek lisans tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
Kurtuluş, R. (2022). Kerim Han Zend. İçinde İslâm Ansiklopedisi (Cilt 28, s. 288). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Kuru, S. S. (2010). Sünbülzâde vehbî. İçinde İslâm Ansiklopedisi (Cilt 38, ss. 140-141). Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
Maden, F. (2021). XIX. yüzyıl başlarında Osmanlı-ı İran ilişkileri ve sefaretnameleri ışığında Seyyid Mehmet Refi Efendi'nin İran elçiliği. Avrasya Etüdleri. 27(59), 114-140.
Mehmed Süreyya. (1996). Sicill-i Osmanî (N. Akbayır & S. A. Kahraman, Haz.). Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Mütevellî, A. (1389). Avâmil-i müessir ber monasebet-i İran ve Osmanî ve der dovre-i Zendiye. Fasılnâme-i Tarih-i Revâbıt-ı Haricî. (42), 143-170.
Nâmî İsfahanî, M. M. S. M. (1366). Târîh-i Giti Güşâ der tarih-i Zendiye. (3. baskı). İkbâl.
Nevaî, A. (1344). Kerim Han Zend. İntişarât-ı Kitabhane-i İbn-i Sina.
Osman Şakir Efendi (2018). Musavver sefâretnâme-i İran (G. Önal, Haz.). Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları.
Ökten, M. S. & Güngör, M. (2022). Haydar Efendi'nin İran sefaretnamesi. Journal of Universal History Studies, 5(1), 79-106. https://doi.org/10.38000/juhis.1110923
Pakalın, M. Z. (1983). Sefaretname. İçinde. Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü (Cilt 3). Millî Eğitim Basımevi.
Recebî, P. (1389). Kerim Han Zend ve zaman-ı u. Kitab-i Âme.
Riyahî, M. E. (1368). Sefâretnâmeha-yı Îrân: Gozâreşha-yı müsâferet ve meʼmûriyet-i sefiri-i Osmânî der Îrân. İntişarât-ı Tûs.
Sarıcaoğlu, F. (2001). Hatt-ı hümâyûnlarına göre bir pâdişâhın portresi sultan I. Abdülhamid (1774-1789) (Tez No. 64672) [Doktora tezi, İstanbul Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
Şânî-zâde Mehmed Ataullah Efendi. (2008). Şânî-zâde târîhi. (Z. Yılmazer, Haz.). Çamlıca Yayınları.
Tâhirü'l-Mevlevî. (2021). Tannâne ve Tayyâre kasîdeleri şerhi (C. Taşan, Haz.). DBY Yayınları.
Avery, P. & Melville, C. & Hambly, G. (Eds.). (1991). The Cambridge history of İran, (Vol. VII). Cambridge University Press.
Toğaç, S. (2000). Kırımlı Mustafa Efendi'nin İran sefaretnamesi (Tez No. 94555) [Yüksek lisans tezi, Ankara Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
Tuncer, H. (1984). Tarihte ve günümüzde ad hoc diplomasisi. Milletlerarası Hukuk ve Milletlerarası Özel Hukuk Bülteni. 4(1), 50-57.
Yalçınkaya, M. A. (1996). Osmanlı zihniyetindeki değişimin göstergesi olarak sefaretnamelerin kaynak değeri. OTAM. (7), 313-338.
Yöntem, A. C. (1946). Sünbülzade Vehbi. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi. 1(2), ss. 6-104.
Unat, F. R. (1968). Osmanlı sefirleri ve sefaretnameleri. TTK Yayınları.
Ürkündağ, A. (2006). Ahmed Dürri Efendi'nin İran sefaretnamesi (Tez No. 187436) [Yüksek lisans tezi, Afyon Kocatepe Üniversitesi]. YÖK Ulusal Tez Merkezi.
Elektronik Kaynaklar Ebu’l-Hasan Müstevvfi, (1775). Karim Khan Zand med den Osmanniske ambassador Vehbi Effendi [Miniature]. David’s Collection, Kobenhavn, Danmark. https://www.davidmus.dk/islamic-art/miniature-paintings/item/992