19373

Geç Osmanlı ve Erken Cumhuriyet Dönemlerinde Ulus İnşası ve Aleviler: “Milli”nin İçinde ve Ötesinde

Alevilik, 16. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu döneminde siyasi bir mesele olarak ortaya çıkmış ve 19. ve 20. yüzyıllarda modernleşme, milliyetçilik ve ulus inşası bağlamlarında ele alınmıştır. Osmanlı İmparatorluğu’nun toprak kayıpları ve Avrupa’ya karşı üstünlüğünü kaybetmesi, yönetici sınıfları reform yapmak ve elde kalan topraklardaki nüfustan homojen bir yapı inşa etmek durumunda bırakmıştır. Bu durum, farklı veçheler kazanarak Osmanlı’nın reformlar döneminde ve İttihat ve Terakki iktidarı altında devam etmiştir. Bu dönemlerde Aleviler, bütünün bir parçası olarak tutulmaya çalışılırken, bir iç tehdit olarak değerlendirilmişler ve bütüne dahil edilmeleri için farklı politikalara maruz bırakılmışlardır. Osmanlı Devleti’nin yıkılmasının ardından yeni inşa edilen cumhuriyet yönetimi, Alevilerin İslamlaştırılması, millileştirilmesi ve ulusal bütüne dâhil edilmelerini amaçlayan bu politikaları sürdürmüştür. Alevilik, bu dönemde farklı hükümetlerin İslamcılıktan Türkçülüğe farklı siyasi yaklaşımlarının hedefi haline gelmiştir. Bu çalışma, milliyetçiliği bir siyaset biçimi olarak Kabul eden John Breuilly’nin milliyetçilik anlayışı bağlamında söz konusu bu dönemlerde Aleviliğe yaklaşımları ele almaktadır. Buna göre Alevilik, farklı iktidarların ve farklı hükümetlerin bir siyaset aracı olarak gördükleri milli kimlik ve milliyetçiliğin bir aracı haline gelmiştir. Bu bağlamda, geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemi milliyetçilik politikaları ve hükümetlerin Alevilere yönelik tutumları bu çalışmanın odak noktasını oluşturmaktadır. Çalışma, geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerindeki farklı güç merkezlerinin Alevileri ulusal yapı içinde tanımladıklarını ancak diğer taraftan onları iç tehdit olarak algılamaya devam ettiklerini iddia edecektir. Çalışma, John Breuilly’nin milliyetçilik bahsindeki görüşlerini geç Osmanlı ve erken Cumhuriyet dönemlerine uygulaması hasebiyle literature katkı sunmaktadır. Çalışma aynı zamanda Aleviliği Breuilly’nin sınırlarını çizdiği ve bir siyaset biçimi olarak gördüğü milli kimlik inşası ve milliyetçilik boyutunda tartışması nedeniyle Alevilik çalışmaları literatürüne katkı sunduğu iddiasındadır.

Anahtar Kelimeler:

Alevilik, Milliyetçilik, Milli Kimlik, Ulus İnşası, John Breuilly

Nation Building and Alevis During the Late Ottoman and Early Republican Periods: Within and Beyond the “National”

Alevism emerged as a political problem during the Ottoman Empire in the 16th century and was handled within the scope of modernisation, nationalism, and nation-building in the 19th and 20th centuries. Land losses of the Ottoman Empire and the loss of superiority against Europe pushed the state elites to make reforms and build a homogeneous structure from the population in the remaining lands. This situation gained different aspects and continued in the period of reforms and under the rule of the Committee of Union and Progress. During these periods, Alevis were seen as an internal threat while trying to be kept as a part of the whole. The new republican regime, which were built after the collapse of Ottoman Empire continued these policies that aimed at the Islamization and nationalisation of Alevis and their inclusion into the national community. Alevism became the target of different political movements, from Islamism to Turkism, of several governments during this period. This study identifies the approaches to Alevism during this period within the context of John Breuilly’s understanding of nationalism. In this regard, the late Ottoman and early Republican period nationalism policies and their attitudes toward Alevis will be the focal point of this study. The study will claim that different power centers during the late Ottoman and early Republican periods defined Alevis as within the national body but perceived them as a domestic threat. The study contributes to the literature as it applies Breuilly’s views on nationalism to the late Ottoman and early Republican periods. The study also claims to contribute to the literature on Alevism, as it discusses Alevism within the context that Breuilly draws.

Keywords:

Alevism, Nationalism, National Identity, Nation-Building, John Breuilly,

PDF

___

Akpınar, A. (2016). II. Abdülhamid Dönemi Devlet Zihniyetinin Alevi Algısı. In Y. Çakmak & İ. Gürtaş (Eds.), Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik: Tarih, Kimlik, İnanç, Ritüel (pp. 215-225). İstanbul: İletişim.
Al, S. (2015). An Anatomy of Nationhood and the Question of Assimilation: Debates on Turkishness Revisited. Studies in Ethnicity and Nationalism. 15(1), 83-101. doi: https://doi.org/10.1111/sena.12121
Alandağlı, M. (2016). Kızılbaşlara Dair İki Rapor: 19. Yüzyılın Son Çeyreğinde Osmanlı İdarecilerinin Gözüyle Kızılbaşlar. In Y. Çakmak & İ. Gürtaş (Eds.), Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik: Tarih, Kimlik, İnanç, Ritüel (pp. 227-244). İstanbul: İletişim.
Ateş, K. (2010). Türkiye’de Milliyetçilik, Yurttaşlık ve Aleviler: Öztürkler ve Heretik Ötekiler. PhD diss., Ankara University.
Aydın, S. (2016). “Bir Etno-Dinsel Kimlik Olarak Alevilik”. In Y. Çakmak & İ. Gürtaş (Eds.), Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik: Tarih, Kimlik, İnanç, Ritüel (pp. 11-32). İstanbul: İletişim.
Bahadır, İ. (2001). Ümmetten Millete Türk Ulusunun İnşası (1860-1945). Ankara: Kalan.
Bahadır, İ. (2005). Türk Milliyetçi Söyleminde Şamanizm ve Alevilik. Kırkbudak Anadolu Halk İnançları Araştırmaları Dergisi, 1(4), 5-26.
Bayrak, M. (2014). Kürt ve Alevi Tarihinde Horasan. Ankara: Özge.
Bender, C. (1993). Kürt Uygarlığında Alevilik. İstanbul: Kaynak.
Bora, T. (2017). Cereyanlar: Türkiye’de Siyasi İdeolojiler. İstanbul: İletişim.
Boyraz, C. (2019). The Alevi Question and the Limits of Citizenship in Turkey. British Journal of Middle Eastern Studies. 46(5), 767-780. doi: https://doi.org/10.1080/13530194.2019.1634396
Breuilly, J. (1993). Nationalism and the State. New York: Manchester University Press.
Breuilly, J. (1996). Approaches to Nationalism. In G. Balakrishnan (Eds.), Mapping the Nation (146-174). London: Verso.
Bruinessen, M. (1992). Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan. London: Zed Books.
Çakmak, Y. (2018). II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Devleti’nin Kızılbaş/Alevi Siyaseti (1876-1909). PhD diss., Hacettepe University.
Çelik, N. B. (1998). Kemalist Hegemonya Üzerine. Birikim, 105-106, 28-35.
Deringil, S. (1998). The Well-Protected Domains: Ideology and the Legitimation of Power in the Ottoman Empire 1876-1909. New York: I.B. Tauris.
Deringil, S. (2007). Simgeden Millete: II. Abdülhamid’ten Mustafa Kemal’e Devlet ve Millet. İstanbul: İletişim.
Dressler, M. (2013). Writing Religion: The Making of Turkish Alevi Islam. New York: Oxford University Press. doi: 10.1093/acprof:oso/9780199969401.001.0001
Duman, F. (2006). Din ve Siyaset. In M. Türköne (Eds.), Siyaset (pp. 523-557). Ankara: Lotus.
Faroqhi, S. (2003). Anadolu’da Bektaşilik. İstanbul: Simurg.
Gellner, E. (1983). Nations and Nationalism. New York: Cornell University Press.
Gezik, E. (2005). Aşiret’ten Cumhuriyet’e İki Alevi Örneği: Varto ve Koçgiri. Kırkbudak Anadolu Halk İnançları Araştırmaları Dergisi, 1(4), 27-47.
Gezik, E. (2014). Dinsel, Etnik ve Politik Sorunlar Bağlamında Alevi Kürtler. İstanbul: İletişim.
Hakyemez, C. (2014). Osmanlı-İran İlişkileri ve Sünni-Şii İttifakı. İstanbul: Kitap.
Karakaya-Stump, A. (2015). Vefailik, Bektaşilik, Kızılbaşlık. İstanbul: Bilgi Üniversitesi.
Kieser, H. L. (2005). Iskalanmış Barış: Doğu Vilayetleri’nde Misyonerlik, Etnik Kimlik ve Devlet 1839-1938. İstanbul: İletişim.
Küçük, M. (2008). Mezhepten Millete: Aleviler ve Türk Milliyetçiliği. In T. Bora & M. Gültekingil (Eds.), Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce: Milliyetçilik (pp. 901-910). İstanbul: İletişim.
Lowry, H W. (2003). The Nature of the Early Ottoman State. Albany: State University of New York Press.
Maden, F. (2016). En Uzun Yüzyılında Bektaşilik ve Bektaşiler. In Y. Çakmak & İ. Gürtaş (Eds.), Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik: Tarih, Kimlik, İnanç, Ritüel (pp. 185-213). İstanbul: İletişim.
Massicard, E. (2017). Türkiye’den Avrupa’ya Alevi Hareketinin Siyasallaşması. İstanbul: İletişim.
Öz, M. (2011). Başlangıçtan Günümüze Şiilik ve Kolları. İstanbul: Ensar Neşriyat.
Özkırımlı, U. (2010). Theories of Nationalism: A Critical Introduction. New York: Palgrave Macmillan.
Said, B. (2006). Türkiye’de Alevi-Bektaşi, Ahi ve Nusayri Zümreleri. İstanbul: Kitabevi.
Sevli, S. G. (2019). Ötekinin Ötekisi: Etno-Dinsel Bir Kimlik Olarak Alevi Kürtlüğün İnşası. İstanbul: İletişim.
Somel, S. A. (2000). Osmanlı Modernleşme Döneminde Periferik Nüfus Grupları. Toplum ve Bilim, 83, 178-199.
Subaşı, N. (2008). Sırrı Faş Eylemek: Alevi Modernleşmesi. İstanbul: Ufuk Çizgisi.
Tankut, H. R. (2000). Zazalar Üzerine Sosyolojik Tetkikler. İstanbul: Kalan.
Tulasoğlu, G. (2016). Türk-Sünni Kimlik İnşasının II. Mahmud Dönemindeki Kökenleri Üzerine. In Y. Çakmak & İ. Gürtaş (Eds.), Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik: Tarih, Kimlik, İnanç, Ritüel (165-183). İstanbul: İletişim.
Uluğ, N. (2007). Tunceli Medeniyete Açılıyor. İstanbul: Kaynak.
Xemgin, E. (1998). Aleviliğin Kökenindeki Mazda İnancı ve Zerdüşt Öğretisi. İstanbul: Berfin.
Yaman, A. (2016). İnanç Özgürlüğüne İlişkin Uluslararası Birikim ve Türkiye’de Din-Devlet İlişkileri Bağlamında Alevilik Sorunu. In Y. Çakmak & İ. Gürtaş (Eds.), Kızılbaşlık, Alevilik, Bektaşilik: Tarih, Kimlik, İnanç, Ritüel (pp. 271-285). İstanbul: İletişim.
Yeğen, M. (1999). The Kurdish Question in Turkish State Discourse. Journal of Contemporary History, 34(4), 555-568.
Yeğen, M. (2006). Müstakbel Türk’ten Sözde Vatandaşa: Cumhuriyet ve Kürtler. İstanbul: İletişim.
Yıldırım, R. (2020a). Aleviliğin Doğuşu: Kızılbaş Sufiliğinin Toplumsal ve Siyasal Temelleri 1300-1501. İstanbul: İletişim.
Yıldırım, R. (2020b). Geleneksel Alevilik: İnanç, İbadet, Kurumlar, Toplumsal Yapı, Kolektif Bellek. İstanbul: İletişim.
Yörükan, Y. Z. (1998). Anadolu’da Aleviler ve Tahtacılar. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı.
Zurcher, E. J. (2003). Turkey: A Modern History. London: I.B. Tauris.