Osmanlı Diyarbekiri’nde Köle ve Cariyeler (18. ve 19. yy.)

Osmanlı coğrafyasının muhtelif yerlerindeki kölelik ve cariyelik uygulamalarını konu edinen birçok araştırma gerçekleştirilmesine rağmen Osmanlı’nın önemli bir eyalet merkezi olan Diyarbekir’deki köle ve cariyelerin şimdiye kadar herhangi bir araştırmaya konu edilmemesi mühim bir noksanlıktır. Bu ihtiyaçtan hareketle meydana gelen bu çalışmada, Osmanlı Diyarbekiri’ndeki köle ve cariyelere dair oldukça kıymetli veri ve bulgulara ulaşılmıştır. 18. ve 19. yüzyıl Diyarbekir (Amid) şer‘iyye sicillerinde tespit edilen köle ve cariyelerin sayısı 159’dur. İlgili dönem Diyarbekir’inde köle ve cariyelerin pek fazla bulunmadığı ortaya çıkmıştır. Buna paralel olarak köle ve cariye sahibi kişilerin genelde ağa, bey, efendi gibi unvanları haiz ve genel itibariyle zengin ve mevki sahibi oldukları gözlenmiştir. Araştırma, ilgili dönemde cariyelerin kölelere nazaran çok daha fazla talep gördüğünü ve insanların kölelerden ziyade cariye edindiklerini ortaya koymuştur. Nitekim bu dönemde cariye sayısı kölelerin yaklaşık olarak iki katıdır. Bununla birlikte cariyeler kölelere nazaran çok daha az azat edilmişlerdir. Tespit edilen tüm köle ve cariyelerin yaklaşık üçte birinin azatlı olduğu ve bunların hür bireyler olarak toplumun ekonomik ve sosyal hayatına başarıyla entegre oldukları tespit edilmiştir. İmparatorluğun geneline nazaran Diyarbekir’deki köle ve cariyelerin durumlarının genel itibariyle daha iyi olduğu, belgelere yansıyan umumi bir mağduriyetlerinin bulunmadığı ortaya çıkmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Sosyal Tarih, Kölelik, Cariyelik, Osmanlı, Diyarbekir, Sosyal Tarih, Kölelik, Cariyelik, Osmanlı, Diyarbekir

Slaves and Female Slaves at Ottoman Diyarbekir (18th and 19th Centuries)

Although many studies related to male and female slaves in various parts of the Ottoman geography were carried out, it is a significant shortcoming that the slaves and concubines in Diyarbakir, where an important province center of the Ottoman Empire was located, have not been subject to any research until now. In this study, based on the urgent research needed mentioned above, very valuable data and findings about slaves and concubines in the Ottoman Diyarbakir were obtained. The number of slaves and concubines identified in the 18th and 19th centuries Diyarbakir (Amid) kadi registers is 159. It was revealed that there were not many slaves and concubines in this relevant period of Diyarbakir. It was found that approximately one-third of all slaves and concubines identified became free, and they were successfully integrated into the economic and social life of the society as free individuals.

PDF

___

Diyarbekir (Âmid) Şer‘iyye Sicilleri (DŞS), Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Defter No: 3789, 3828, 3709, 3712, 3754, 3756, 3744, 3714, 3773, 3796, 3743, 3757, 3675, 3753, 3725, 3785, 3823, 3749, 3797, 3798, 3698, 3750, 3716, 3787, 3746, 3745, 3685, 3742, 3718, 3767, 3741, 3791, 3726, 3800, 3731, 3747, 3804, 3760, 3768, 3803, 3707, 3680, 3702, 3774, 3775.
Diyarbakır Ahkâm Defterleri (DAD), Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA), Katalog No: 989, Sıra No: 2.
Akgündüz, Ahmed. İslâm Hukukunda Kölelik-Câriyelik Müessesesi ve Osmanlı’da Harem. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı, 2006.
Alvân, Abdullah Nâsıh. Nizâmu’r-Rikk fi’l-İslâm, yy.: Dâru’s-Selâm, 2004.
Araz, Yahya. “Cariyeler, Efendiler ve Pusuda Bekleyenler: Osmanlı İstanbul’unda Hamile ve Çocuk Annesi Cariyeler Üzerine Düşünceler (1790-1880).” Kebikeç, 2014, sy. 37, s. 233-260.
Beydilli, Kemal. “Reşid Mehmed Paşa.” DİA, XIII, 12-4.
Birsin, Mehmet. “İslâm Devletler Hukukunda Savaş Esirlerine Uygulanan Yaptırımların Analizi.” Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 2012, XI, sy. 2, s. 163-194.
Bozkurt, Gülnihal. Alman-İngiliz Belgelerinin ve Siyasi Gelişmelerin Işığı Altında Gayrimüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu (1839-1914), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
Canatar, Mehmet. “Şer‘iyye Sicillerinde Köle Ticareti ve Köle Muamelatı Çerçevesinde Düzenlenen Belgeler”, Arşiv Dünyası, 12, 2009, s. 38-41.
Çakır, İbrahim Ethem. “Osmanlı Toplumunda Köle ve Câriyeler, Sofya 1550-1684”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 36, 2014, s. 201-216.
Çelik, Civan. Bilinmeyen Yönleriyle Osmanlı Devleti’nde Kölelik, Samsun: Yolcu Dergisi Yayınları, 2012.
Divan-ı Hümâyûn Sicilleri Diyarbekir Ahkâm Defterleri, (ed. Ahmet Zeki İzgöer), I-III, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2016.
Diyarbekir Şer‘iyye Sicilleri Âmid Mahkemesi, (ed. Ahmet Zeki İzgöer). I-X, Diyarbakır: Dicle Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 2013.
Düzenli, Pehlül. Gayrimüslimlere Dair Fetvalar. İstanbul: Klasik Yay., 2005.
Ekin, Ümit, “17. Yüzyılın Sonlarında Rodosçuk Kazasında Kölelerin Toplumsal Statüsü”, Tarih Araştırmaları Dergisi, XXIX/47, 2010, s. 23-27.
Engin, Nihat. Osmanlı Devleti’nde Kölelik, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1998.
Engin, Nihat. “Köle.” DİA, XXVI, s. 246-8.
Erdem, Y. Hakan. Osmanlı’da Köleliğin Sonu 1800-1909, (trc. Bahar Tırnakçı), İstanbul: Kitap Yayınevi, 2004.
Erdoğan, Mehmet. Fıkıh ve Hukuk Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Ensar Neşriyat, 2005.
Erdönmez, Celal. Şer‘iyye Sicillerine Göre Kıbrıs’ta Toplum Yapısı (1839-1856) (doktora tezi, 2004). Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü.
Faroqhi, Suraiya. Osmanlı Dünyasında Üretmek, Pazarlamak, Yaşamak, (trc. Gül Çağalı Güven - Özgür Türesay), İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2003.
Fendoğlu, Hasan Tahsin. İslâm ve Osmanlı Hukukunda Kölelik ve Câriyelik, İstanbul: Beyan Yayınları, 1996.
Gayrimüslimlere Dair Fetvalar, (haz. Pehlul Düzenli), İstanbul: Klasik Yay., 2015.
Göyünç, Nejat. “Diyarbakır.” DİA, IX, s. 466-9.
Güler, Ümit. “17. ve 18. Yüzyıl Kıbrıs Kadı Sicillerine Göre Kölelik İddiası Karşısında Hürler ve Âzatlılar”, İslâm Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (İMAD), II/2, 2017, s. 169-194.
Güler, Ümit. “Kıbrıs Tereke Kayıtlarında Köleler (17. ve 18. yy.)”, İstem, 31, 2018, s. 107-23.
Güler, Ümit. “XVII. Yüzyıl Kıbrıs’ında Hürriyetin Tescili: Itknâmeler (Âzatlık Belgeleri)”, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, LVIII/2, 2017, s. 63-88.
Güneş Yağcı, Zübeyde - Emre Ataş. “Osmanlı Devleti’nde Kaçak Köleler: Abd-i Abık”, Osmanlı Devleti’nde Kölelik Ticaret, Esaret, Yaşam, (ed. Zübeyde Güneş Yağcı - Fırat Yaşa), İstanbul: Tezkire Yay., 2017, s. 297-324.
Hamîdullah, Muhammed - Mehmet Âkif Aydın. “Köle.” DİA, XXVI, s. 237-246.
İnalcık, Halil. Osmanlı İmparatorluğu: Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arşiv Çalışmaları, İncelemeler, İstanbul: Eren Yayıncılık, 1993.
Jennings, Ronald C., Studies on Ottoman Social History in the Sixteenth and Seventeenth Centuries: Women, Zimmis and Sharia Courts in Kayseri, Cyprus and Trabzon, İstanbul: The Isis Press, ts.
Karataş, Ali İhsan, “Bursa Şer’iyye Sicilleri Işığında Osmanlı Devleti’nde Köleliğe Bir Bakış”, İSTEM, 9, 2007, s. 137-164.
Lewis, Bernard. Race And Slavery in The Middle East: An Historical Enquiry, New York: Oxford University Press, 1990.
Okçu, Davut. Yezîdilik ve Yezîdiler, Konya: Tablet Kitabevi, 2007.
Öz, Mustafa. “Râfizîler.” DİA, XXXIV, s. 396-97.
Öztürk, Mustafa. “Genel Hatlarıyla Osmanlı Para Tarihi”, Türkler, X, s. 802-822.
Öztürk, Yücel. “Osmanlı İmparatorluğu’nda Köle Emeğinin Rolü ve Hacmi”, Osmanlı Devleti’nde Kölelik Ticaret, Esaret, Yaşam, (ed. Zübeyde Güneş Yağcı - Fırat Yaşa), İstanbul: Tezkire Yay., 2017, s. 31-56.
Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, II, 1983.
Sak, İzzet. Şer’iyye Sicillerine Göre Sosyal ve Ekonomik Hayatta Köleler 17. ve 18. Yüzyıllar (doktora tezi, 1992), Selçuk Üniversitesi SBE.
Sak, İzzet. “İranlı Kölelerin Satışının Yasaklanması ile İlgili Fermanlar”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 1, 1994, s. 259-66.
Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları, Ankara: Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü, 2017.
Şen, Ömer. Osmanlı’da Köle Olmak, İstanbul: Kapı Yay., 2007.
Şener, Cemal. Osmanlı Belgelerinde Diyarbakır Tarihi, İstanbul: Etik Yay., 2003.
Tanıdı, Duygu. “1657 ve 1698 Yılları Arasında Kadı Sicilleri’ne Göre Rusçuk’ta Köleler ve Cariyeler”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 34, 2013, s. 219-235.
Toledano, Ehud R.. As if Silent And Absent: Bonds of Enslavement in The Islamic Middle East, New Haven: Yale University, 2007.
Toledano, Ehud R.. Slavery and Abolition in the Late Ottoman Middle East, Seattle: University of Washington Press, 1998.
Toledano, Ehud R.. Osmanlı Köle Ticareti 1840-1890, İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2000.
Tuğluca, Murat − Ülkü Küçük. “Osmanlı Devleti’nde Savaş Esirlerinin İadesi: 1736 Osmanlı-İran Anlaşmasına Göre Acem Esirlerin Teslimi Meselesi”, Osmanlı’da Siyaset ve Diplomasi, (ed. Mehmet Yaşar Ertaş ve dğr.), İstanbul: Mahya Yay., 2016.
Uğur, Yunus. “Şer‘iyye Sicilleri.” DİA, XXXIX, s. 8-11.
Yaşa, Fırat. “Efendi-Köle İlişkisi Bağlamında Şeyhülislâm Fetvaları”, Osmanlı Devleti’nde Kölelik Ticaret, Esaret, Yaşam, (ed. Zübeyde Güneş Yağcı - Fırat Yaşa), İstanbul: Tezkire Yay., 2017, s. 209-226.
Yaşa, Fırat. “Between Life And Death: Slaves And Violence in Crimean Society in The Last Quarter of 17th Century”, SUTAD, 47, 2019, s. 433-443.
Yenişehirli, Şeyhülislam Abdullah Efendi. Behcetü’l-Fetâvâ, (haz. Süleyman Kaya ve dğr.), İstanbul: Klasik Yay, 2012.
Yılmazçelik, İbrahim. XIX. Yüzyılın İlk Yarısında Diyarbakır (1790-1840), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.