Büyük Selçuklu Sultanlarına Ait Farsça Şiirler / Persian Poems of Saljuq Sultans

Aslen bozkır geleneklerinin temsilcileri olan Selçuklu sultanları, kısa süre içerisinde İran diline ve edebiyatına âşinâ olmuşlardır. Tarihî kayıtlar Melikşâh, Melik Toganşâh, Sencer, Süleymânşâh ve III. Tuğrulgibi Selçuklu sultan ve meliklerinin, tıpkı kendilerinden önceki Gazneli ve Karahanlı hükümdarları gibi, şiir ve edebiyattan hoşlandıklarını ortaya koymaktadır. Burhânî, Ezrakî, Am'ak-i Buhârî, Mu'izzî, Enverî, Mehestî, Mes'ûd-i Sa'd-i Selmân, 'Abdu’l-Vâsi'-yi Cebelî ve Edîb Sâbir gibi devrin önemli şairleri Selçuklu sultanlarını metheden şiirler kaleme almışlardır. Bu çalışmada Melikşâh (2), Melik Toganşâh (1), Sencer (6), Celâlu'd-dîn Süleymânşâh (3) ve III. Tuğrul (14) gibi Selçuklu hükümdar ve hanedan üyelerine ait çeşitli cönk, mecmû'a, tezkire ve tarih kitaplarında tespit edilen toplam 26 Farsça şiir yayınlanarak Türkçe'ye tercüme edilmiştir. Bu şiirler, Selçuklu hükümdarlarının edebî dünyasını yansıtmasının yanında, İran edebiyatının Selçuklu sarayında ne derece kabul gördüğünü ortaya koyması açısından da son derece önemlidir.

Anahtar Kelimeler:

Selçuklular; Türk Edebiyatı; İran Edebiyatı; Şiir; Melikşâh; Toganşâh; Sencer; Süleymânşâh; III. Tuğrul

-

The Saljuq sultans, descending from the Qiniq tribe of the Oghuz Turks, continued the Ghaznavid and Karakhanid traditions in literary and cultural fields as they did in numerous other areas. Historical records indicate that Saljuq sultans and princes such as Malikshāh, Toganshāh, Mahmūd, Mas‘ūd, Sanjar, Sulaimānshāh and Tughril III enjoyed poems and literature just as the Ghaznavid and the Karakhanid rulers had. The important poets of the period such as Burhānī, Azraqī, ‘Am‘aq Bukhārī, Mu‘izzī, Anwarī, Mahastī, Mas‘ūd Sa‘d Salmān, ‘Abd al-Wāsi‘ Jabalī and Adīb Sābir composed poems in praise of the Saljuq sultans. This study publishes and translates into Turkish 26 Persian poems belonging to Saljuq sultans and princes such as Malikshāh (2), Malik Toghanshān (1), Sanjar (6), Jalāl al-Dīn Sulaimānshāh (3) and Tughril III (14). The poems were found in various jongs, majmū‘as, tazkiras and chronicles, and are extremely important for their representations of the literary world of the Saljuq sultans. They also indicate the extent to which Persian literature had become accepted in the Saljuqid’s palace

Keywords:

Saljuqids, Turkish Literature, Persian Literature, Poems, Malikshāh, Toghanshān, Sanjar, Sulaimānshāh III. Tughril,

PDF

___

‘Am‘ak-i Buhârî, Dîvân, neşr. Sa‘îd-i Nefîsî, Tahran (tarihsiz).
‘A. Hayyâmpûr, Ferheng-i sohenverân, Tebrîz 1340/1961.
Anonim, Ahkâmu sultâni’l-mâzî, Tahran Üniversitesi Kütüphanesi, (Mikrofilm), nr. ‘A. 2257.
Anonim, Sefîne-yi Tebrîz, Tahran 1381/2002.
Arberry, A. J., Classical Persian Literature, London 1958.
Ateş, Ahmed, “Hicrî VI-VIII. (XII-XIV.) Asırlarda Anadolu’da Farsça Eserler”, Türkiyat Mecmuası, VII-VIII, (1945), s. 94-135.
Ateş, Ahmed, İstanbul Kütüphanelerinde Farsça Manzum Eserler, I, (Üniversite ve Nuruosmaniye Kütüphaneleri), İstanbul 1968.
Âzer-i Bigdilî, Âteşkede-yi Âzer, neşr. Hasan Sâdât-i Nâserî, Tahran 1336/1957.
Barthold, V. V., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, haz. Kazım Yaşar Kopraman - İsmail Aka, Ankara 1975.
Barthold, V. V., Moğol İstilâsına Kadar Türkistan, haz. Hakkı Dursun Yıldız, İstanbul 1981.
Benâketî, Târîh-i Benâketî (Ravzat ûlî’l-elbâb fî ma‘rifeti’t-tevârîh ve’l-ensâb), neşr. Ca‘fer Şi‘âr, Tahran 1348/1969.
Bertels, Y. E., Târîh-i edebiyât-i Fârsî, Farsça terc. S. İzedî, I-II, Tahran 1374-1375/1995-1996.
Browne, Edward G., A Literary History of Persia, I, From Firdawsi to Sa‘di, London 1920.
el-Bundârî, Irak ve Horâsân Selçukluları Tarihi, Türkçe terc. Kıvameddin Burslan, Ankara 1943.
Cahen, Cl., “Le Malik-nâmeh et l’histoire des Origines Seljukides”, Oriens, II/1, (1949), s. 31-65.
Celâlu’d-dîn-i Humâ’î, Târîh-i edebiyât-i İrân, Tahran 1375/1996.
Cemâl Halîl-i Şirvânî, Nuzhetu’l-mecâlis, neşr. Muhammed Emîn Riyâhî, Tahran 1366/1987.
Cong, Bodleian Library, (Oxford), Elliot 292.
Cong, Kitâbhâne-yi Dânişkede-yi Edebiyyât-i Dânişgâh-i Tahrân, (Tahran), nr. C. 70.
Cuveynî, Târîh-i cihânguşâ, neşr. Mîrzâ Muhammed-i Kazvînî, II, London 1916; Türkçe terc. Mürsel Öztürk, Tarih-i Cihangüşa, Ankara 1998.
Cuzcânî, Tabâkât-i Nâsirî, neşr. ‘Abdu’l-Hayy Habîbî, I-II, Tahran 1363/1984.
Devletşâh-i Semerkandî, Tezkiretu’ş-şu‘arâ’, neşr. Muhammed Ramazânî, Tahran 1366/1987; Türkçe terc. Necati Lugal, Tezkire-yi Devletşâh, I, İstanbul 1990.
Ebî’l-Hasan Bâherzî, Dumyetu’l-kasr ve ‘usretu’l-ehli’l-‘asr, I-II, neşr. Sâmî Mekî el-‘Ânî, Kuveyt 1985.
Ebu’l-Fazl Beyhakî, Târîh-i Beyhakî, neşr. ‘Alî Ekber Feyyâz, Meşhed 1375/1996.
Ebu’l-Kâsim Hâlet, Şâhân-i şâ‘ir ve ber-guzîde-yi eş‘âr-i ân, Tahran 1346/1967.
Ebu’l-Kâsim Haydar, Tezkire-yi hemîşe-yi bahâr, Kitâbhâne-yi Dânişkede-yi Edebiyyât-i Dânişgâh-i Tahrân, (Tahran), nr. 98b.
Erkoç, Ufuk, Son Irak Selçuklu Sultanı III. Tuğrul ve Zamanı (1177-1194), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2010.
Ethé, Hermann, Catalogue of Persian Manuscripts in the Library of India Office, I, Oxford 1903.
Evliyâ’-ullâh-i Âmulî, Târîh-i Rûyân, neşr. Menûçehr Sutûde, Tahran 1348/1969.
Fahru’d-dîn-i Gurgânî, Vîs u Râmîn, neşr. Muctebâ Mînovî, Tahran 1338/1959; Vîs ile Râmîn, Türkçe terc. Mehmet Kanar, İstanbul 2013.
Fahr-i Herevî, Tezkire-yi ravzatu’s-selâtîn, neşr. A. Hayyâmpûr, Tebrîz 1345/1966.
Hamdullâh Mustevfî-yi Kazvînî, Târîh-i guzîde, neşr. ‘Abdu’l-Huseyn Nevâ’î, Tahrân 1364/1985.
Hândemîr, Habîbu’s-siyer fî ahbâri efrâdi beşer, neşr. Muhammed Debîr-i Siyâkî, II, Tahran 1362/1983.
İbn Bîbî, Evâmîru’l-Alâ’iyye fî’l-umûri’l-‘Alâ’iyye, tıpkıbasım Adnan Sadık Erzi, Ankara 1956; Türkçe terc. Mürsel Öztürk, el-Evâmîru’l-Alâ’iyye fî’l-umûri’l-Alâ’iyye [Selçuk-name], I-II, Ankara 1996.
İbn Hassûl, “Tafdilu’l-Etrâk”, neşr. ‘Abbâs ‘Azzavî, Belleten, IV/14-15, (1940), s. 1-30 (metin); Türkçe terc. Ş. Yaltkaya, “İbn Hassûl’un Türkler Hakkında Bir Eseri”, Belleten, IV/14-15, (1940), s. 235-266.
Kafesoğlu, İbrahim, “Selçuklular”, İA, X, s. 353-416.
Kanar, Mehmet, Büyük Farsça-Türkçe Sözlük, İstanbul 1993.
Karaismailoğlu, Adnan, “Karahanlı-Gazneli ve Selçuklu Devletlerinin Edebî Faaliyetlerdeki Etkinliği”, Klâsik Dönem Türk Şiiri İncelemeleri, Ankara 2001, s. 60-75.
Karaismailoğlu, Adnan, “Klâsik Türk Edebiyatının İran Edebiyatı ile Münasebeti”, Klâsik Dönem Türk Şiiri İncelemeleri, Ankara 2001, s. 18-34.
Karaismailoğlu, Adnan, “Selçuklu Sarayında Şiir ve Şair”, V. Millî Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri Bildirileri (25-26 Nisan 1995), Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Konya 1996, s. 133-139.
Karaismailoğlu, Adnan, “Yeni Farsça İlk Şiirlerde Türkler ve Türk Kültürü”, Klâsik Dönem Türk Şiiri İncelemeleri, Ankara 2001, s. 35-59.
Kartal, Ahmet, Şiraz’dan İstanbul’a: Türk-Fars Kültür Coğrafyası Üzerine Araştırmalar, İstanbul 2008.
Kartal, Ahmet, “Anadolu’da Farsça Şiir Söyleyen Türk Şairler (XI.-XVI. Yüzyıllar)”, Türkler, VII, Ankara 2002, s. 682-695.
Kartal, Ahmet, “Karahanlı, Gazneli ve Selçuklu Saraylarındaki Edebî Faaliyetler Üzerine Düşünceler”, Bilig, 17, (2001), s. 55-69.
Kartal, Ahmet, “Klâsik Türk Edebiyatının İran Edebiyatı ile Münasebeti Üzerine Düşünceler”, Türk Yurdu, XIX-XX/148-149, (2000), s. 246-266.
Köymen, Mehmet Altay, “Son Irak Selçuklu Hükümdarı II. Tuğrul ve Zamanı”, Atatürk Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Dergisi, 13, (1985), s. 215-244.
Köymen, Mehmet Altay, “Tuğrul II.”, İA, XII/2, s. 19-25.
Lâmi‘î-yi Gurgânî, Dîvân, neşr. Muhammed Debîr Siyâkî, Tahran 2535/1976.
Mahmûd Hidâyet, Golzâr-i câvîdân, I-II, 1353-1354/1974-1976.
Mahmûd Mîrzâ b. Feth-‘Alî-şâh-i Kâçâr, Tezkiretu’ş-şu‘arâ’, Staatsbibliothek zu Berlin, Ms. Orient. Oct. 2266.
Mîrhând, Ravzatu’s-safâ, IV, Tahran 1339/1960.
Muhammed Altûncî, Havlau’l-edeb fî ‘asri’s-Selçûkî, Bingazi 1974.
Muhammed-i ‘Avfî, Lubâbu’l-elbâb, neşr. Edward G. Browne - Mîrzâ Muhammed-i Kazvînî, Leiden- London 1906.
Muhammed b. Mahmûd b. Ahmed-i Tûsî, ‘Acâ’ibu’l-mahlûkât, neşr. Menûçehr Sutûde, Tahran 1383/2004; Muhammed b. Mahmûd-i Hemedânî, ‘Acâ’ib-nâme: ‘Acâ’ibu’l-mahlûkât ve garâ’ibu’l-mevcûdât, Ca‘fer Muderris-i Sâdikî, Tahran 1375/1996.
Muhammed b. Mansûr b. el-Yamânî (Zerrîn-dest), Nûru’l-‘uyûn, Bodleian Library, (Oxford), Sale, nr. 72.
Muhammed b. Muhammed b. Muhammed el-Huseynî el-Yezdî, el-‘Urâza fî hikâyeti’s-Selçûkiyye, neşr. Karl Süssheim, Leiden 1909.
Muhammed er-Râvendî, Râhatu’s-sudûr ve âyetu’s-surûr, neşr. Muhammed İkbâl, yay. Muctebâ Mînovî, Tahran 1364/1985; Türkçe terc. Ahmed Ateş, Râhatü’s-sudûr ve âyetü’s-sürûr, I-II, Ankara 1957-1960.
Muhammed Emin Riyâhî, Osmanlı Topraklarında Fars Dili ve Edebiyatı, Türkçe terc. Mehmet Kanar, İstanbul 1995.
Muhammed Mu‘în, Ferheng-i Fârsî, I-VI, Tahran 1371/19928.
Mu‘izzî, “Dîvân”, Mecmûa, British Library, India Office, (London), nr. 312, vr. 1a-18b.
Musâfir b. Nâsir el-Malatevî, Enîsu’l-halve ve celîsu’s-salve, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 1670.
Necmu’d-dîn-i Kummî, Târîhu’l-vuzerâ’, neşr. Muhammed Takî Dânişpejûh, Tahran 1984/1363.
Nizâmî-yi ‘Arûzî, Çehâr makâle, neşr. Mîrzâ Muhammed-i Kazvînî, London 1910.
Nizâmu’d-dîn Mahmûd Kamer-i İsfahânî, Dîvân, neşr. Takî Bîneş, Meşhed 1363/1984.
Özgüdenli, Osman G., Turco-Iranica: Ortaçağ Türk-İran Tarihi Araştırmaları, İstanbul 2006.
Özgüdenli, Osman G., Selçuklular I: Büyük Selçuklu Devleti Tarihi (1040-1157), İstanbul 2013.
Özgüdenli, Osman G., “Selçuklular, I. Büyük Selçuklular, B. Sosyoekonomik ve Kültürel Hayat”, DİA, XXXVI, (2009), s. 371-375.
Özgüdenli, Osman G., “Selçuklular, V. Irak Selçukluları, B. Sosyoekonomik ve Kültürel Hayat”, DİA, XXXVI, (2009), s. 388-389.
Özgüdenli, Osman G., “Selçuklu Çağında Dil ve Edebiyat”, Selçuklu El Kitabı, ed. Refik Turan, Ankara 2012, s. 633-644.
Reşîdu’d-dîn Fazlullâh-i Hemedânî, Câmi‘u’t-tevârîh, II/5, Selçuklular Tarihi, neşr. Ahmed Ateş, Ankara 1960; Türkçe terc. Erkan Göksu - Hüseyin Güneş, Selçuklu Tarihi, İstanbul 2009.
Rizâ-kulu Han Hidâyet, Mecma‘u’l-fusehâ, neşr. Muzâhir Musaffâ, I-II, Tahran 1336/1957.
Robinson, Basil William, Persian Paintings in the India Office Library: A Descriptive Catalogue, London 1976.
Rypka, Jan, “History of Persian Literature up to the Beginning of the 20th Century”, History of Iranian Literature, ed. Karl Jahn, Dordrecht 1956, s. 71-351.
Sa‘îd-i Nefîsî, Târîh-i nazm u nesr der-İrân, I-II, Tahran 1363/1984.
Sachau, Ed. – Ethé, Hermann, Catalogue of the Persian, Turkish, Hindûstânî, and Pushtû Manuscripts in the Bodleian Library, I, The Persian Manuscripts, Continued, Completed and Edited by Hermann Ethé, Oxford 1889.
Sadru’d-dîn el-Huseynî, Ahbâru’d-devleti’s-Selçûkiyye, Türkçe terc. Necati Lügal, Ankara 1943.
Storey, C. A., Persian Literature: A Bio-bibliographical Survey, II/2, London 1971; François de Blois, Persian Literature: A Bio-bibliographical Survey, V/1, To A.D. 1100, London 1992; V/2, Poetry ca A.D. 1100 to 1225, London 1994.
Şebânkâre’î, Mecma‘u’l-ensâb, neşr. Mîr Hâşim Muhaddis, Tahran 1363/1984.
Şentürk, Ahmet Atillâ - Kartal, Ahmet, Eski Türk Edebiyatı Tarihi, İstanbul 2009.
Tetley, Gillies E., The Ghaznavid and Saljuq Turks: Poetry as Source for Iranian History, London 2009.
Tarlan, Ali Nihad, İran Edebiyatı, İstanbul 1944.
Türkmen Edebiyatınıñ Tarıhı, I, Orta Asır Devriniñ Edebî Mirası, Redaktör S. A. Garriyev, Aşkabat 1975.
Vahhâb Velî - İlhâme Miftâh, Nigâhî be-revend-i nufûz ve gosteriş-i zebân u edeb-i Fârsî der-Turkiye, Tahran 1374/1995.
Veliyullâh Zaferî, Habsiyye der-edeb-i Fârsî: Ez-âgâz-i şi‘ir-i Fârsî tâ pâyân-i Zendiyye, Tahran 1375/1996.
Zebihullah Safâ, Târîh-i edebiyat der-İrân, I-IV, Tahran 1351/1972, 1356/1977.
Zahîru’d-dîn-i Nîşâbûrî, Selçûk-nâme, neşr. A. H. Morton, London 2004. Ekler
EK I : Selçuklu Hanedan Üyelerine Ait Farsça Şiirler.
EK II : Sultan Sencer’i Şair Mu‘izzî ile Aya Bakarken Gösteren XIV. Yüzyıl Başlarına Ait Bir Minyatür (British Library, India Office, (London), nr. 312, vr. 1a).
EK III : Sultan Melikşâh’a Ait Bir Şiir (Musâfir b. Nâsir el-Malatevî, Enîsu’l-halve ve celîsu’s- salve, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 1670, vr. 64b).
EK IV : Sultan Sencer’e Ait Bir Şiir (Musâfir b. Nâsir el-Malatevî, Enîsu’l-halve ve celîsu’s-salve, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 1670, vr. 64a).
EK V : Sultan Sencer’e Ait Bir Rubâ‘î (Cong, Bodleian Library, (Oxford), Elliot 292, vr. 117a).
EK VI : Sultan Celâlu’d-dîn Süleymânşâh’a Ait Bir Şiir (Musâfir b. Nâsir el-Malatevî, Enîsu’l- halve ve celîsu’s-salve, Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, nr. 1670, vr. 63b).
EK VII : Sultan III. Tuğrul’a Ait Bir Şiir (Sefîne-yi Tebrîz, Tahran 1381/2002, s. 598).
EK I: Selçuklu Hanedan Üyelerine Ait Farsça Şiirler
Selçuklu Hanedan Üyesi Tuğrul Bey Alp-Arslan Melikşâh Toganşâh Sencer Süleymânşâh III. Tuğrul TOPLAM
Günümüze Ulaşan Şiir Sayısı - - 2 1 6 3 14 26
EK II: Sultan Sencer’i Şair Mu‘izzî ile Aya Bakarken Gösteren XIV. Yüzyıl Başlarına Ait Bir Minyatür
(British Library, India Office, (London), nr. 312, vr. 1a).
EK III: Sultan Melikşâh’a Ait Bir Şiir
(Musâfir b. Nâsir el-Malatevî, Enîsu’l-halve ve celîsu’s-salve, Süleymaniye Kütüphanesi,
Ayasofya, nr. 1670, vr. 64b).
EK IV: Sultan Sencer’e Ait Bir Şiir
(Musâfir b. Nâsir el-Malatevî, Enîsu’l-halve ve celîsu’s-salve, Süleymaniye Kütüphanesi,
Ayasofya, nr. 1670, vr. 64a). EK V: Sultan Sencer’e Ait Bir Rubâ‘î
(Cong, Bodleian Library, (Oxford), Elliot 292, vr. 117a).
EK VI: Sultan Celâlu’d-dîn Süleymânşâh’a Ait Bir Şiir
(Musâfir b. Nâsir el-Malatevî, Enîsu’l-halve ve celîsu’s-salve, Süleymaniye Kütüphanesi,
Ayasofya, nr. 1670, vr. 63b).
EK VII: Sultan III. Tuğrul’a Ait Bir Şiir
(Sefîne-yi Tebrîz, Tahran 1381/2002, s. 598).