Bir Dil Alt Dizgesi Olarak Söz Dizimi ve Birimleri

Grekçe sỳntaxis (söz dizimi), “kuruluş, düzen” anlamına gelir ve ilk defa bu terim, M.Ö. 3. yy.’da Stoiklertarafından anlatımların mantıksal içeriğiyle ilgili olarak kullanılır. Ancak söz dizimi kategorilerine, daha,erken Grek düşünürleri (Protagoras, Platon, Aristoteles vb., sonraları Stoikler) ilgi duyar ve bu düşünürlertarafından sözün mantıksal çözümlemesi yapılır. İlk söz dizimsel çalışmalar, (1) bildirişim amaçlarınagöre anlatımların sınıflandırılması, (2) tümcenin ana/temel parçalara ayrılması, (3) birleşik söz dizimselkuruluşların parçaları arasındaki bağıntıların belirlenmesi alanlarında yapılır.Geleneksel dil bilgisi ve dil bilimi çalışmalarında ise söz dizimi, temel olarak üç anlamda kullanılır:1) Konusu, tümce ve öbek olan dil bilgisi/dil bilimi dalı; 2) Farklı kelime türlerinin söz alanında işleyişözellikleri üzerine öğreti; 3) Öbek tipleri ve öbek ve tümce kuruluş modelleri topluluğu.Görüldüğü üzere, hem erken söz dizimsel çalışmalar, hem de geleneksel söz dizimi, dil değil, sözolgularını, özellikle de tümceleri inceler, yani söz alanıyla uğraşır. Oysa çağdaş dil bilimi açısından söz dizimi,her bir bireyin zihninde nesnel olarak bulunan, monemlerden/dilsel göstergelerden oluşan dil dizgesinin biralt dizgesidir. Dolayısıyla bu çalışmada tartışılan, bir dil dizgesi bileşeni olan söz diziminin dağarcık/envanterve yapı/strüktürel birimlerinin ne olduğu meselesidir. Anlatım, tümce, öbek gibi birimler, bu makalededil (içi) değil, söz alanına ait oluşumlar olarak kabul edilmektedir. Bu çalışmada söz diziminin dağarcıkbirimlerinin, söz dizimsel sözcük birimleri; strüktürel birimlerinin ise yapılar olduğu tezi işlenmektedir. Sözdizimsel sözcük birimleri, söz alanındaki tek göstergeli/parçalı veya konuşucu tarafından tek bir gösterge/kelime gibi algılanan oluşumların zihindeki imgeleri/tasarımları; yapılar ise, söz düzeyindeki öbeklerinzihni eş değerleridir.

Anahtar Kelimeler:

dil, söz, dizim/sentagma, söz dizimi, anlatım, tümce, söz dizimsel sözcük birimi/ sentaktik leksem, yapı

Syntax as a Subsystem of Language and its Units

Sỳntaxis in classical Greek means “construction, order” and this term was used for the first time byStoics (3rd century in B.C.) in relation to the logical content of expressions. However, interest existed in thecategories of syntax, in early Greek thinkers (Protagoras, Plato, Aristotle, etc., later Stoics), and the logicalanalysis of the speech was first undertaken by them. The first studies of a syntactic took place in the followingareas: 1) Classification of expressions according to communication purposes; 2) Division of the sentenceinto main parts; 3) Determination of relations between parts of compounded syntactic constructions.In traditional grammar and linguistics studies, the syntax is basically used in three ways: 1) Branchof linguistics with its subject being the sentence and phrase/word-combination; 2) The doctrine of thefeatures of functioning in speech of word classes (parts of speech); 3) Phrase types, and phrase and sentenceconstruction models.As is evident, both early syntactic studies and traditional syntax examine occurrences of speech, notlanguage, especially sentences. In terms of contemporary linguistics, however, the syntax is a subsystem oflanguage system consisting of monemes/linguistic signs, objectively found in the mind of each individual.Therefore, this study discusses what the inventory and structural units of the syntax, which is a languagesystem component. In this article, the units such as expression, sentence, phrase, etc. are accepted asformations of speech, not of language. The following hypothesis is put forward in this study: The inventoryunits of the syntax, are syntactic lexemes; and that these structural units are constructions. Syntactic lexemesare images in the mind of a person of a sign or signs in speech, perceived as one whole/a word by speaker;constructions are mental equivalents of phrases in speech.

Keywords:

language, speech, syntagm, syntax, expression, sentence, syntactic lexeme, construction,

PDF

___

Arutyunova, N. D., “Sintaksis”, Yazıkoznaniye. Bol’şoy entsiklopediçeskiy slovar’, Glavnıy redaktor V. N. Yartseva, 2-ye izdaniye, “Bol’şaya Rossiyskaya entsiklopediya”, Moskva 2000, s. 448-451.
Axmanova, Ol’ga S., Slovar’ lingvistiçeskix terminov, İzdaniye vtoroye, stereotipnoye, İzdatel’stvo “Sovetskaya Entsiklopediya”, Moskva 1969.
Boduen de Kurtene, İvan A. [Baudouin de Courtenay, Jan], İzbrannıye trudı po obşçemu yazıkoznaniyu, Tom II, İzdatel’stvo Akademii nauk SSSR, Moskva 1963.
_____, Vvedeniye v yazıkovedeniye. S prilojeniyem: Sbornik zadaç po “Vvedeniyu v yazıkovedeniye”, Vstupitel’naya stat’ya V. M. Alpatova, İzdaniye 7-ye, KRASAND, Moskva 2010.
Deniz Yılmaz, Özlem, Türkiye Türkçesinde Eylemsi, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2009.
Dilbilim ve Dilbilgisi Konuşmaları I, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1980.
Erkman-Akerson, Fatma, Göstergebilime Giriş, Multilingual, İstanbul 2005.
Guzev, Viktor G. – Özlem Deniz Yılmaz, “İşlevsel Türkçe Söz Diziminin Bazı Sav ve Kavramları Üzerine”, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı – Belleten 2008 / II, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2010, s. 125- 143.
_____, Opıt postroyeniya ponyatiynogo apparata teorii turetskoy grammatiki: Uçebnoye posobiye na turetskom yazıke, İzdatel’stvo S.-Peterburgskogo universiteta, S.-Peterburg 2004.
Guzev, Viktor G., “Bitimli (Finit) Şekillerin Türk Gramerindeki Yeri”, Zeynep Korkmaz Armağanı, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2004, s. 189-194.
_____, “O razgraniçenii ponyatiy “finitnaya forma” i “liçnaya forma””, Vostokovedeniye, Otvetstvennıye redaktorı V. G. Guzev, O. B. Frolova, Vıpusk 18, Sank-Peterburg 1993, s. 36-42.
_____, “Opıt razrabotki teoriteçeskix osnov opisaniya tyurkskogo funktsional’nogo sintaksisa”, Vostokovedeniye: Filologiçeskiye issledovaniya, Otvetstvennıy redaktor Viktor G. Guzev, Vıpusk 27, İzdatel’stvo S.-Peterburgskogo universiteta, Sank-Peterburg 2006, s. 40-63.
Hatiboğlu, Vecihe, Türkçenin Sözdizimi, Ankara Üniversitesi Basımevi, Ankara 1972.
Karaağaç, Günay, Türkçenin Söz Dizimi, 1. bs., Kesit Yayınları, İstanbul 2009.
Kondakov, Nikolay İ., Logiçeskiy slovar’-spravoçnik, Vtoroye, ispravlennoye i dopolnennoye, izdaniye, İzdatel’stvo “Nauka”, Moskva 1976.
Mel’nikov, Gennadiy P., Sistemologiya i yazıkovıye aspektı kibernetiki, “Sovetskoye radio”, Moskva 1978. Pavlov, Vladimir M., “K voprosu o predmete sintaksisa”, Teoritiçeskiye problemı yazıkoznaniya. Sbornik statey k 140-letiyu kafedrı obşçego yazıkoznaniya filologiçeskogo fakul’teta Sankt-Peterburgskogo gosudarstvennogo universiteta, Glavnıy redaktor L. A. Verbitskaya, Filologiçeskiy fakul’tet, Sankt- Peterburg 2004, s. 248-260.
Saussure, Ferdinand de, Genel Dilbilim Dersleri, çev. Berke Vardar, 3. bs., Multilingual Yayıncılık, İstanbul 1998.
Sepir, Eduard [Sapir, Edward], İzbrannıye trudı po yazıkoznaniyu i kul’turologii, Per. s ang. A. M. Suxotina (ispravlennıy i dopolnennıy A. Ye. Kibrikom), Obşçaya redaktsiya i vstupitel’naya stat’ya A. Ye. Kibrika, 2-ye izdaniye, İzdatel’skaya gruppa “Progress”, Moskva 2001.
Svetozarova, N. D., “Sintagma”, Yazıkoznaniye. Bol’şoy entsiklopediçeskiy slovar’, Glavnıy redaktor V. N. Yartseva, 2-ye izdaniye, “Bol’şaya Rossiyskaya entsiklopediya”, Moskva 2000, s. 447.