Osmanlı Devleti’nde Âsâr-ı Atîka Bilincinin Gelişimi: Kaş Kazası Örneği (1842-1908)

Osmanlı Devleti’nin kurulmuş olduğu topraklar olağanüstü zenginlikler barındıran bir bölgededir. Çok fazla medeniyete ev sahipliği yapmış olmanın verdiği bu zenginlik çok geç fark edilmiştir. Osmanlı topraklarında XIX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yabancı araştırmacılar tarafından arkeolojik kazılar yapılmaya başlanmıştır. Bu tarihten itibaren devlet dış dinamiklerin etkisi ile eski eserlere yönelik hukuki düzenlemeler yapmaya başlamıştır. Eski eserlerin ortaya çıkarılması ve korunmasına yönelik gelişmeler taşrada da etkisini göstermiştir. Eski eserlere yönelik XIX. yüzyıl sonlarında başlayan ilgi, XX. yüzyıl başlarında da devam etmiştir. Çalışmamızın konusu bu tarih aralığında Kaş kazasında ortaya çıkarılan eski eserlerdir. Arşiv belgeleri ışığında Kaş kazasındaki eski eser bilinci ortaya konulmaya çalışılmıştır. Kazada araştırmalar neticesinde ya da tesadüfen ortaya çıkarılan eski eserlere merkez ve taşra bürokrasisinin tutumu incelenmiştir. Kaş ve çevresindeki eski eserlere yabancı devletlerin ve araştırmacıların ilgisinden bahsedilmiştir. Netice itibariyle gelinen noktada eski eserlere ilginin artmış olduğu ifade edilebilir, ancak tam anlamıyla bir bilincin geliştiğini söylemek pek mümkün değildir.

Anahtar Kelimeler:

Âsâr-ı Atîka, Kaş Kazası, Osmanlı Devleti, Arkeoloji.

The Development of Consciousness on Antiquities in the Ottoman Empire: The Example of Kaş District (1842-1908)

The lands on which the Ottoman Empire was founded are a land of extraordinary riches. This wealth of being home to so many civilizations was noticed too late. Archaeological excavations began to be carried out by foreign researchers in the Ottoman lands in the second half of the 20th century. From this date on, the state's external Dynamics started to make legal arrangements for ancient works with the effect of Revealing ancient artefacts. The developments in the extraction and conservation of the land have also impacted the countryside. XIX. The interest that started at the end of the century, XX. continued at the turn of the century. The subject of our study is the ancient artefacts unearthed in Kaş in this date range. In the light of archive documents, it was tried to reveal the awareness of antiquities in the Kaş district. The attitude of the central and provincial bureaucracy towards the ancient artefacts discovered by chance or as a result of research into the accident has been examined. The interest of foreign states and researchers in the ancient artefacts in and around Kaş is mentioned. As a result, we can say that the interest in ancient artefacts has increased; however, it is not possible to say that a full consciousness has developed.

Keywords:

Antiquities, Kaş District, Ottoman Empire, Archeology,

PDF

___

BOA (Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi)
BOA, İrade Mesail-i Mühimme, (İ.MSM.), nr. 17/387, lef. 2.
BOA, Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayun Mukavele Kısmı (A. DVN. MKL.), nr. 12/5
BOA, A. DVN. MKL, nr. 25/45
BOA, Maarif Nezareti Mektubî Kalemi (MF. MKT.), nr. 74/128, lef. 1.
BOA, MF. MKT, nr. 74/146, lef. 1.
BOA, MF. MKT, nr. 77/59, lef. 1, 2, 3.
BOA, MF. MKT, nr. 77/79, lef. 1, 2.
BOA, MF. MKT, nr. 78/7, lef. 1.
BOA, MF. MKT, nr. 80/72, lef. 1.
BOA, MF. MKT, nr. 278/53, lef. 1, 2, 4.
BOA, MF. MKT, nr. 775/91, lef. 1, 2.
BOA, MF. MKT, nr. 915/75, lef. 1, 2, 3.
BOA, Dâhiliye Nezareti Mektubî Kalemi (DH. MKT.), nr. 1340/76, lef. 1, 2.
BOA, DH. MKT, nr. 2667/70, lef. 1, 2, 3.
BOA, Şûra-yı Devlet Evrakı (ŞD.), nr. 220/70.
BOA, Yıldız Perakende Evrakı Arzuhal Jurnal (Y. PRK. AZJ.), nr. 5/30.
Salnâme-i Vilâyet-i Konya, Def’a. 1, Sene-i Hicriye 1285, Matbaa-i Vilâyet-i Konya
Salnâme-i Vilâyet-i Konya, Def’a. 4, Sene-i Hicriye 1288, Matbaa-i Vilâyet-i Konya
Salnâme-i Vilâyet-i Konya, Def’a. 12, Sene-i Hicriye 1296, Matbaa-i Vilâyet-i Konya
Salnâme-i Vilâyet-i Konya, Def’a. 15, Sene-i Hicriye 1299, Matbaa-i Vilâyet-i Konya
Salnâme-i Vilâyet-i Konya, Def’a. 17, Sene-i Hicriye 1301, Matbaa-i Vilâyet-i Konya
Salnâme-i Vilâyet-i Konya, Def’a. 29, Sene-i Hicriye 1322, Matbaa-i Vilâyet-i Konya
Takvîm-i Vekâyi, Nu. 2053, 1 Zilkâde 1285/13 Şubat 1869.
Ak, M. (2014). Teke Sancağında 1831 Sayımına Göre Nüfus ve Yerleşme, History Studies, 6/3, 15-44.
Akın, N. (1993). Osman Hamdi Bey, Âsâr-ı Atîka Nizamnâmesi ve Dönemin Koruma Anlayışı Üzerine. İçinde Zeynep Rona (Haz.), Osman Hamdi Bey ve Dönemi (ss.233-239). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Akurgal, E. (1992). Osman Hamdi’den Günümüze Değin Eski Eserler Sorunumuz, İçinde Zeynep Rona (Haz.), I. Osman Hamdi Bey Kongresi Bildirileri (ss. 29-36). İstanbul: Mimar Sinan Üniversitesi Yayınları.
Asan, H. (2022). Diyarbakır Vilâyeti’nde Âsâr-ı Atîka Bilincinin Gelişimi: Müze-i Hümâyûn Fahrî Memuru Natık Efendi ve Faaliyetleri, Belgi Dergisi, 24, 399-429.
Baykara, T. (2015). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I Anadolu’nun İdari Taksimatı, İstanbul: Bilge Kültür Sanat, Yayınları.
Cezar, M. (1995a). Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi I. İstanbul: Erol Kerim Aksoy Kültür, Sanat, Spor ve Sağlık Vakfı Yayınları.
Cezar, M. (1995b). Sanatta Batıya Açılış ve Osman Hamdi II. İstanbul: Erol Kerim Aksoy Kültür, Sanat, Spor ve Sağlık Vakfı Yayınları.
Çakmak, B. (2019b) Osmanlı Döneminde Uşak Kazasındaki Antik Mirasın Keşfine Yönelik Gelişmeler, İçinde Münteha Dinç-Emre Taştemür (Edt.), Antik Phrygia’nın Merkezinde Bir Kent AKMONIA (2014-2017 yılları arasındaki Arkeolojik Yüzey Araştırmalarının Sonuçları) (ss. 243-255). Ankara: Bilgin Kültür Sanat Yayınları.
Çakmak, B. (2019a). Osmanlı Taşrasında Âsâr-ı Atîka Bilincinin Gelişimi: Gediz Kazasında Bulunan Eski Eserler, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, 15/30, 169-188.
Çal, H. (1997). Osmanlı Devleti’nde Asar-ı Atîka Nizamnâmeleri, Vakıflar Dergisi, 26, 391-400.
Çal, H. (2019). Osmanlı’dan Günümüze Türkiye’de Müzeler, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 7/14, 315-333.
Çelebi, M. (2007). Antalya Bölgesi’nde İtalyan Arkeoloji Heyetleri, Adalya, X, 387-402.
Çelebi, M. (2018). İtalyanların Bodrum ve Çevresindeki Arkeolojik Faaliyetleri (1919-1928), Tarih İncelemeleri Dergisi, 33/2, 357-373.
Çelik, Ş. (2011). Teke-ili, TDV İslam Ansiklopedisi, 40, 344-347.
Çelik, Z. (2022). İmparatorluğun Mirası: Geç Osmanlı Devrinde Eski Eserlerin Algılanması, İçinde Zainab Bahrani-Zeynep Çelik-Edhem Eldem (Edt.), Osmanlı İmparatorluğunda Arkeolojinin Öyküsü 1753-1914, (ss. 379- 409). İstanbul: Türk ve Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü Yayınları.
Devellioğlu, F. (1995). Osmanlıca- Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara: Aydın Kitabevi.
Dilbaz, B. K. (2014). Anadolu’daki Arkeolojik Kazılar (1860-1910) (Doktora Tezi). İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Dilbaz, B. K. (2016). Müze-i Hümayun’da İskender Lahdi, Tarih Dergisi, 64, 1-26
Dilbaz, B. K. (2018). Osmanlı Devleti’nin Arkeoloji Politikası, İstanbul: Okur Tarih.
Erdemir, T. T. (2012). Türkiye ve Avrupa Arasında Bilimsel Hareketlilik ve Etkileşim: Osmanlı’dan Günümüze Arkeoloji ve Müzecilik, Tübitak 3501 Kariyer Geliştirme Projesi, Ankara.
Ethem, H. (1932). Müzeler, I. Türk Tarih Kongresi, 532-567.
Gündüz, F. (2007). Osman Hamdi Bey, TDV İslam Ansiklopedisi, 33, 468-469.
Hut, D. (2020). Fethi Paşa, TDV İslam Ansiklopedisi, Ek-1, 450-451.
Karaca, B. (1997). XV. ve XVI. Yüzyıllarda Teke Sancağı, (Doktora Tezi) On Dokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Samsun.
Karaduman, H. (2004). Belgelerle İlk Türk Asâr-ı Atîka Nizamnâmesi, Belgeler, XXV/29, 73-92.
Kundakçı, G. (2002). 19. Yüzyılda Anadolu Arkeolojisine ve Eskiçağ Tarihine Genel Yaklaşım, XIII. Türk Tarih Kongresi, III/II, 1083-1094.
Kutlu, B. (2010). İstanbul Arkeoloji Müzelerinin Kuruluşu, İçinde Prof. Dr. Feridun M. Emecen (Edt.) İmparatorluk Başkentinden Kültür Başkentine İstanbul, (ss. 403-418). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
Mansel, A. M. (1960). Osman Hamdi Bey, Belleten, XXIV/94, 291-301.
Mumcu, A. (1969). Eski Eserler Hukuku ve Türkiye, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 26/3-4, 41-76.
Muşmal, H. (2009a). Osmanlı Devleti’nin Eski Eser Politikası Konya Vilâyeti Örneği (1876-1914), Konya: Kömen Yayınları.
Muşmal, H. (2009b). Yabancıların İzinde Osmanlı, Konya ve Çevresinde Araştırma Yapan Yabancılar (1876- 1914), Konya: Mesa Yayınları.
Muşmal, H. (2009c). Anadolu’nun İlk Eski Eser (Arkeoloji) Müzesi: Konya Âsâr-ı Atîka Müzesi’nin Kuruluşu, Tarihin Peşinde-Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi-, 1, 121-142.
Muşmal, H. (2014). Konya Âsâr-ı Atîka Müzesi, Konya Ansiklopedisi, 6, 7-10.
Muşmal, H. ve Gümüş, H. (2021). Türkiye’de Müzecilik (1839-1938), İstanbul: Selenge Yayınları.
Nazır, B. (2010). Osmanlı Devleti’nde Müzeciliğin Doğuşu ve Dersaadet Numunehane-i Osmani, History Studies, 2, 98-113.
Önge, M. (2018). Kültür Mirasını Tanımlamak İçin Türkiye’de Kullanılan İlk Özgün Terim: Âsâr-ı Atîka”, Avrasya Terim Dergisi, 6/1, 8-14.
Paksoy, İ. G. (1993). Bazı Belgeler Işığında Osmanlı Devleti’nin Kültür Mirası Politikası Üzerine Düşünceler, İçinde Zeynep Rona (Haz.) Osman Hamdi Bey ve Dönemi, (ss. 201-211). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
Serbestoğlu, İ. ve Açık, T. (2013). Osmanlı Devleti’nde Modern Bir Okul Projesi: Müze-i Hümâyûn Mektebi”, Gazi Akademik Bakış, 6/12, 157-172.
Sevin, V. (2001). Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası I, Ankara: TTK,.
Shaw, W. M. K. (2004). Osmanlı Müzeciliği, Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi, (Çev. Esin Soğancılar), İstanbul: İletişim Yayınları.
Shaw, W. M. K. (2022). Anıt Mezardan Müzeye: Eski Eserlerin Osmanlı Modernitesi İçin Dirilişi, İçinde Zainab Bahrani-Zeynep Çelik-Edhem Eldem (Edt.) Osmanlı İmparatorluğunda Arkeolojinin Öyküsü 1753-1914, (ss. 359- 377). İstanbul: Türk ve Arkeoloji ve Kültürel Miras Enstitüsü Yayınları.
Şahin, G. (2007). Avrupalıların Osmanlı Ülkesindeki Eski Eserlerle ilgili İzlenimleri ve Osmanlı Müzeciliği, Tarih Araştırmaları Dergisi, 26/42, 101-125.
Önder, M. (1990). Anadolu’da Eski Eser Kaçakçılığı ve Kültür Soygunu, Erdem, 6/17, 481-493.
Şimşek, F. ve Dinç, G. (2009). XIX. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğunda Eski Eser Anlayışının Doğuşu ve Bu Alanda Uygulanan Politikalar, Uşak Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 10/16, 101-127.
Texier, C. (2002a). Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi I, (Çev. Ali Suat), Ankara: Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı.
Texier, C. (2002b). Küçük Asya Coğrafyası, Tarihi ve Arkeolojisi III, (Çev. Ali Suat), Ankara: Enformasyon ve Dökümantasyon Hizmetleri Vakfı.
Ünar, Ş. (2019). Osmanlı Devleti’nde Eski Eser Anlayışının Doğuşu ve Gelişimi, Asya Studies, 2/8, 67-75.
Ürekli, Fatma, Sanayi-i Nefîse Mektebi’nin Kuruluşu ve Türk Eğitim Tarihindeki Yeri, (Doktora Tezi), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
Ürekli, F. (2009). Sanâyi-i Nefîse Mektebi, TDV İslam Ansiklopedisi, 36, 93-97.
Ürkmez, N. (2014). İskenderun’da Bulunan ve Ele Geçirilen Eski Eserler, History Studies, 6/3, 349-367.
Yaşayanlar, İ. (2018). Devlet, Arkeoloji ve Âsâr-ı Atîka: Bir Vilâyet Müzeciliği Örneği Olarak Müze-i Hümâyûn Bursa Şubesi, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 19/35, 555-585.
Yıldırım, R. ve Martal, A. (1999). Osmanlı Yönetiminin Arkeolojik Eserlere Bakış Açısı, XIII. Türk Tarih Kongresi, III/II, 1095-1102.
Yücel, E. (2006). Müze, TDV İslam Ansiklopedisi, 32, 240-243.