XVIII. Yüzyıl Osmanlı minyatürende yıldızlar ve burçlar: Tercüme-i 'ikdü'l-cüman fi tarih-i ehli'z-zaman nüshalarının tasvirleri

Bu makalede Tercüme-i 'İkdü'l-cümân fi târîh-i ehli'z-zamân adlı eserin minya-türlü nüshalarmdaki tasvirler incelenmiştir. Bir dünya tarihi olan bu eser, İmam Aynî olarak bilinen İmam Kadı Mahmud bin Ahmed bin Musa bin Ahmed bin Hüseyin bin Yusuf bin Mahmud Bedrü'd-din tarafından yazılmıştır. Bu eser kainatın yaratılışından h.850/m.l446 yılına kadar olan zaman dilimindeki olayları aktarmaktadır ve birinci cildinin ilk bölümünde astronomi ile ilgili bilgi verilmektedir. Bu yazmanın üç minyatürlü nüshası İstanbul'da üç farklı kütüphanede bulunmaktadır. Bu nüshalar Süleymaniye Kütüphanesinde (L.İ.318), İstanbul Üniversitesi Kütüphanesinde (T.5953) veTopkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesinde (B .274) bulunmaktadır. Bu eser 18. yüzyılın ilk yarısında Mirzazâde Mehmed Sâlim Efendi tarafından Arapçadan Türkçeye çevrilmiştir. Sâlim Efendi müellif ve eser hakkında eserin önsözünde bilgiler vermiş, astronomi konusunda Aynî tarafından yapılan bazı hataları düzeltmiş ve bazı eklemeler yapmıştır. Her nüsha sabit takımyıldızlarını ve zodyak takımyıldızlarını temsil eden 45 minyatür içermektedir. Bu tasvirler Bedrü'd-din Aynî'nin eserinde söz ettiği takımyıldızlarını okuyucunun kolay algılayabilmesi amacıyla yapılmıştır. Her bir takımyıldızın adı ve burçlar hariç içinde bulundurduğu yıldız sayısı minyatürlerin üstünde yer alan kısa bilgilendirme yazılarında belirtilmiştir. Minyatürler üzerinde yıldızların konumlan işaretlenmiştir. Bu makalede Tercüme-i 'İkdü'l-cümân fî târîh-i ehli'z-zamân nüshalarında bulunan minyatürlerin ikonografyası açıklığa kavuşturulmaya çalışılmış ve bunların İslâm ve Avrupa kitap sanatı ile olan bağlantıları üzerinde durulmuştur.

Constellations and zodiac in 18th century ottoman miniatures: Tercüme-i 'İkdül'l-cüman fi tarih-i ehli'z-zaman copies

This article deals with the miniatures of Terciime-i 'İkdü'l-cümân fî târîh-i ehli'z-zamân, a manuscript on world history by Imam Kadi Mahmud ibn Ahmed ibn Musa ibn Ahmed ibn Hüseyin ibn Yusuf ibn Mahmud Bedrii'd-din of Antep, known as Imam Aynî. This manuscript desribes the events of history from the time of creation to the year of 1446 and the first section of the first volume is about astronomy. This manuscript has three illustrated copies in three different libraries; Siileymaniye Library (L.İ.318), Istanbul University Library (T.5953) and Topkapi Saray Museum Library (B .274) which were translated from Arabic to Turkish by Mirzazâde Mehmed Sâlim Efendi in the first half of the 18th century. Sâlim Efendi wrote introduction giving information about the author and his book, correcting some mistakes by Aynî on the subject of astronomy, and making some additions. Each copy has 45 miniature paintings depicting the fixed stars and zodiacal constellations. These illustrations were intended to give readers a better understanding of constellations discussed by Bedrü'd-din Aynî. In the brief explanations at the top of each of the miniatures, Sâlim Efendi gives the name of each constellation and with the exception of the zodiac, the number of stars they contain. The positions of the stars are marked on the miniatures. Dealing with the miniatures of Tercüme-i 'İkdü'l-cümân fi târîh-i ehli9 z-zamân, this paper is trying to clarify the iconography of the illustrations and their connection between Islamic and European book paintings.

___

Adıvar, A. Adnan, Osmanlı Türklerinde İlim, İstanbul, Remzi Kitabevi, 1982.

Akalay (Tanındı), Zeren, "An Illustrated Astrological Work of the Period of Iskandar Sultan", Akten des VII. Internationalen Kongress fur Iranische Kunst und Archaeologie, Munchen 7-10 September 1976, Berlin, 1979, s.418-425.

Akiin, Ömer Faruk, "Salim", İslam Ansiklopedisi, C.X, s.130-133.

And, Metin, Minyatürlerle Osmanlı-İslâm Mitologyası, İstanbul, Akbank Kültür ve Sanat, 1998.

Asımgil, Sevim, Burçlar Nedir?, İstanbul, 1998.

Aydüz, Salim, "Lâle Devri'nde Yapılan İlmî Faaliyetler", Divân : İlmî Araştırmalar, C.II, S.3, İstanbul, 1997, s.143-170.

Aydüz, Salim, "Osmanlı Devleti'nde Müııeccimbaşılık Müessesesi", TTK Belleten, Vol. LXX/257, Jan. 2003, s. 167-264-272.

Aydüz, Salim, "İslâmda Yıldızlar ve Burçlar", P Dergisi, S.29 (Bahar), İstanbul, 2003, s.78-95.

Aydüz, Salim, Constellations, Fixed Stars and the Zodiac in Islamic Astronomy, FSTC Limited, September 2004.

Badiee, Julie, "Sarre Qazwini: An Early Aq Qoyunlu Manuscript?", Ars Orientalis, 14,1984, s.97-113.

Bağcı, Serpil-Çağman, Filiz-Renda, Günsel-Tanındı, Zeren, Osmanlı Resim Sanatı, Ankara Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2006.

Barrucand, M., "The Miniatures of the Daqa'iq al-Haqa'iq (Bibliotheque Nationale Pes. 174): A Testimony to the Cultural Diversity of the Medieval Anatolia", Islamic Art, IV, New York, 1991, s.113-142.

Berlekamp, Persis, Wonder, Image, and Cosmos in Medieval Islam, New Haven - London, Yale University Press, 2011.

Bir Reformcu, Şair ve Müzisyen: Sultan III. Selim Han, Topkapı Sarayı Müzesi Has Ahırlar, 24 Aralık 2008 - 24 Mart 2009, İstanbul, 2008.

Bouvat, L., "Uluğ Bey", İslam Ansiklopedisi, C.XIII, İstanbul, 1986, s.27-29.

Carboni, Stefano, II Kitâb cıl-Bulhân di Oxford, Quaderni del Dipartimento di Studi Eurasiatici -Universitâ degli Studi di Venezia, no. 6, Torino, Editrice Tirrenia Stampatori, 1988.

Carboni, StefanoDedes, Yorgos - Renda, Günsel - Ibarra, Miguel Angel de Bunes / Türkçelik, Evrim, The Book of Felicity (Suppl.turc 242, Bibliotheque nationale de France, Paris), der. Monica Miro, Barcelona: Moleiro, 2007.

Çağman, Filiz - Tanındı, Zeren, Topkapı Müzesi İslâm Minyatürleri, İstanbul, Tercüman Sanat ve Kültür Yayınları 1, 1979.

Çelebizade, Âsim, Tarih, İstanbul, 1282.

Fahd, T., "Nudjum", The Encyclopaedia of Islam, C.VIII, der. P. J. Bearman, Leiden, 2004, s.105-108.

Farhad, Massumeh - Bağcı, Serpil, Falnama: The Book of Omens, Arthur M. Sackler Gallery (Smithsonian Institution), Washington, D.C., 2009.

Fehd, Tevfık, "İlm-i Ahkâm-ı Nücûm", TDV İslam Ansiklopedisi, C.XXII, İstanbul, 2000, s.124-126.

Fehd, Tevfık, "İlm-i Felek", TDV İslam Ansiklopedisi, C.XXII, İstanbul, 2000, s.126-129.

Flamsteed's Stars: New Perspectives on the Life and Work of the First Astronomer Royal, 1646-1719, der. Frances Willmoth, Boydell Press, 1997.

Gent, Robert H. van, Andreas Cellarius. Harmonia Macrocosmica of 1660: The Finest Atlas of the Heavens, Köln, Taschen, 2006.

İpşirli, Mehmet, "Lale Devrinde Teşkil Edilen Tercüme Heyetine Dair Bazı Gözlemler", Osmanlı İlmi ve Mesleki Cemiyetleri - I. Milli Türk Bilim Tarihi Sempozyumu (3-5 Nisan 1987 - İstanbul), haz. Ekmeleddin İhsanoğlu, İlim Tarihi Kaynaklar ve Araştırmalar Serisi: 3, İstanbul, IRCICA, 1987, s.33-42.

İrepoğlu, Gül, "Topkapı Sarayı Müzesi Hazine Kütüphanesi'ndeki Batılı Kaynaklar Üzerine Düşünceler", Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık, 1,1986,.s.56-71.

İrepoğlu, Gül, "18.Yüzyıl Betimlemesine Bakış", 18. Yüzyılda Osmanlı Kültür Ortamı Sempozyum Bildirileri, (20-21.3.1997, İstanbul), 1998, s. 161-172.

İrepoğlu, Gül, LevnîNakış, Şiir, Renk, İstanbul, Kültür Bakanlığı, 1999.

İrepoğlu, Gül, "Vanmour ve Levnî: Aynanın İki Yüzü", Lale Devri'nin Bir Görgü Tanığı Jean-Baptiste Vanmour, İstanbul, 2003, s.'73-101.

İzgi, Cevat, "Kazvînî, Zekeriyyâ b. Muhammed", TDV İslam Ansiklopedisi, C.XXV, Ankara, 2002, s.160.

Kaçar, Mustafa, "Osmanlı Coğrafya ve Astronomi Tarihinde Cihannüma", Sosyoloji ve Coğrafya, Türk Sosyolojisi Araştırmaları, Sosyoloji Yıllığı-Kitap 15, haz. Ertan Eğribel-Ufuk Özcan, İstanbul (Haziran) 2006, s.536-546.

Kanas, Nick, Star Maps: History, Artistry, and Cartography, Chichester, UK., Praxis Publishing Ltd., 2007.

Keshavarz, Fateme, "The Horoscope of Iskandar Sultan", Journal of the Royal Asiatic Society, 1984, s.197-208.

Kundak, Ali Nihat, XVIII. Yüzyıl Osmanlı Minyatüründe Yıldızlar ve Burçlar: Tercüme-i 'İk-dü'l-cümân fî târîh-i ehli'z-zamân Nüshalarının Tasvirleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2011. (Yayımlanmamış Doktora Tezi)

Mahir (Alkım), Banu, "Abdullah Buharı", Türkiye Turing Otomobil Kurumu Belleteni, 69/348,1982, s.28-32.

Mahir (Alkım), "Abdullah Buhari'nin Minyatürlerinde 18. Yüzyıl Osmanlı Kadın Modası", P Sanat Kültür Antika, Sayı: 12, Kış'98/99, s.70-81.

Mahir (Alkım), Osmanlı Minyatür Sanatı, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2005.

Nasr, Seyyed Hossein, An Introduction to Islamic Cosmological Doctrines, London, Thames and Hudson, 1978.

Nasr, Seyyed Hossein, İslam Kozmoloji Öğretilerine Giriş, ter. Nazife Şişman, İstanbul, İnsan Yayınları, 1985.

Nasr, Seyyed Hossein, İslâm ve İlim: İslâm Medeniyetinde Aklî İlimlerin Tarihi ve Esasları, ter. İlhan Kutluer, İstanbul, 1989.

Nasr, Seyyed Hossein, İslamda Bilim ve Medeniyet, ter. Kasım Turhan - Nabi Avcı, İstanbul, İnsan Yayınları, 1991.

Page, Sophie, Astrology in Medieval Manuscripts, Toronto, University of Toronto Press, 2002.

Pingree, D., "Astronomy and Astrology in India and Iran", Isis, 54,1963, s.229-246.

Renda, Günsel, Üç Zübdet-ütTevarih Yazmasının İncelenmesi, Hacettepe Üniversitesi, Ankara, 1969. (Yayınlanmamış Doktora Tezi)

Renda, Günsel,"New Light on the Painters ofvthe Zubdat al Tavvarikh in the Museum of Turkish and Islamic Arts in Istanbul", IVeme Congres International d'Art Turc (Aix-en Provence 10-15 septembre 1971) Editions de l'Unıversite de Provence, Etudes historique, 3, 1976, s.183-207.

Renda, Günsel, Batılılaşma Döneminde Türk Resim Sanatı 1700-1850, Ankara, 1977.

Renda, Günsel, "İstanbul Türk ve İslâm Eserleri Müzesi'ndeki Zübdet-üt Tevarih'in Minyatürleri", Sanat, S. 6 (Haziran 1977), s.58-67.

Renda, Günsel, "The Miniatures of the Zubdat al Tavvarikh", Turkish Treasures, I ,1978, s.26-35.

Renda, Günsel, "XVIII. Yüzyılda Minyatür Sanatı", I. Milletlerarası Türkoloji Kongresi Tebliğleri, (İstanbul 15-20.10.1973), C.III, İstanbul, 1979.

Renda, Günsel, "18. Yüzyıl Osmanlı Minyatüründe Yeni Konular: Topkapı Sarayı'ndaki Hamse-i Atayi'nin Minyatürleri", Bedrettin Cömert'e Armağan Kitabı, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Fakültesi Beşeri Bilimler Dergisi Özel Sayı, Ankara, 1980, s.481-496.

Renda, Günsel, "Chester Beatty Kitaplığı'ndaki Zübdetü't Tevarih ve Minyatürleri", Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Merkezi, 1991, s.485-506.

Renda, Günsel, "Illustrating the Tableau General de l>Empire Othoman/Tableau General de l'Empire Othoman'ın Resimlendirilmesi",The Torch of the Empire. Ignatius Mouradgea d'Ohsson and the Tableau General of the Ottoman Empire in the Eighteenth Century / İmparatorluğun Meşalesi. XVIII. Yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu'nun Genel Görünümü ve Ignatius Mouradgea d'Ohsson, İstanbul, Yapı Kredi Yayınları, no.1743,2002, s.59-76,205-217.

Renda, Günsel, "Vanmour ve İstanbul'da Yaşam", Lale Devri'nin Bir Görgü Tanığı Jean-Baptiste Vanırıour, İstanbul, 2003, s.41-71.

Renda, Günsel, - Erol, Turan, Başlangıcından Bugüne Çağdaş Türk Resim Sanatı Tarihi, C.I, İstanbul, Tiglat Yayınları, 1980.

Rührdanz, Karin, "Qazwini-Illustrationen des 14. Jahrhunderts", Islamische Miniaturandsch-riften aus den Bestânden der DDR, Wiss. Z. Univ. Halle XXII'73 G, H.6,1973, s.123-125.

Renda, Günsel, "Bilderhandschriften", Orientalische Buchkunst in Gotha, Ausstellung zum 350jâhrigen Jubilaum der Forschungs- und Landesbibliothek Gotha, Gotha, 1997, s.143-159.

Renda, Günsel, "Zvvei Ulustrierte Qazvvini-Handschriften in Sammlungen der DDR", Persica, Vol.X,1982, s.97-118.

Renda, Günsel, "Die Miniaturen des Dresdener 'Fâlnâmeh'", Persica, Vol.XII, 1987, s.1-51.

Sabra, A. I., "The Scientific Enterprise", The World of islam, der. Bernard Lewis, London, Thames and Hudson, 1980, s.181-200.

Sakallı, Talat, Bedruddin Aynî: Hayatı, Eserleri ve İlmi Şahsiyeti, Ankara, TDV, 1995.

Saliba, George, "Horoscopes and Planetary Theory: Ilkhanid Patronage of Astronomers", Beyond the Legacy of Genghis Khan, der. Linda Komaroff, Brill, Leiden, Boston, 2006, s.357-368.

Sarıcaoğlu, Fikret, "Cihânnümâ ve Ebûbekir b. Behrâm ed-Dımeskî- İbrahim Müteferrika", Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu'na Armağan, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Araştırmaları Merkezi, 1991, s.121 -42.

Schaefer, B. E., "The Epoch of the Constellations on the Farnese Atlas and Their Origin in Hipparchus's Lost Catalogue", Journal for the History of Astronomy, Vol. XXXVI, Part 2, No.123,2005, s.167-196.

Seyhan, Nezihe, Süleymaniye Kütüphanesi'tideki Minyatürlü Yazma Eserlerin Kataloğu, Boğaziçi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 1991. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)

Sözen, Kemal, "XVIII. Yüzyıl Osmanlı-Batı İlişkisinin Yazılı Vesikası: Paris Sefâretnâmesi ve Batılılaşma Eğilimi Açısından Değerlendirilmesi", Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Y.2009?2, S.23, s.17-32.

Svvietochowski, Marie Lukens - Carboni, Stefano, Illustrated Poetry and Epic Images Persian Painting of the I330's and 1340's, New York, 1994.

Tanındı, Zeren, "Astrological Illustrations in Islamic Manuscripts", I. Uluslararası Türk-İslam Bilim ve Teknoloji Tarih Kongresi- I. International Congress on the History of Turkish-Islamic Science and Technology, (İTÜ 14-18 Eylül (September) 1981), İstanbul, 1981, s.72-90.

Unat, Yavuz, "Modern Astronominin Türkiye'ye Yansımaları", 2009 Astronomi Yılı'nda Türkiye'deki Astronomi Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi Sempozyumu, İstanbul, s.172-187.

Walther, Ingo F. - Wolf, Norbert, Masterpieces of Illumination, The world's most beautiful illuminated manuscripts from 400 to 1600, China, Taschen, 2005.

Warner, Deborah J., The Sky Explored: Celestial Cartography 1500-1800, Amsterdam,Theat-rum Orbis Terrarum Ltd., 1979.

Wellesz, Emmy, "An Early al-Sûfi Manuscript in the Bodleian Library in Oxford", Ars Orien-talis, C.III, 1959, s.1-26.

Zeki, Mustafa, Mücerrabât-ı Zeki, İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, İbnül Emin, no.3019.