UYGUR MANİHAİZMİ’NDE RUHLARIN KURTULUŞUNA AÇILAN KAPILAR: İKİ IŞIK SARAYI

MS III. yüzyılda Sasanilerin önemli hükümdarı I. Şāpūr’un sağladığı siyasi destekle önceleri Pers topraklarında yayılma imkânı bulan Babilli Mani’nin dini Manihaizm, hükümdarın ölümüyle ayrıcalıklarını kaybeder ve Pers ülkesinden sürülür. Bundan sonra Manihaizm uzunca bir süre Manihaistleri sapkın olarak gören ikincil kaynaklardan öğrenilir. Ancak 1900’lerin başında Alman arkeoloji ekiplerinin günümüzde Çin’de bulunan Turfan Vadisi’ne yaptıkları keşif gezileri, bu makûs kaderi değiştirir. Vadi’de bulunan son derece çeşitli türde eser arasında Manihaist metinler de vardır. Böylece, Manihaizm’in nasıl bir inanç olduğu sonunda doğrudan inanırlarından öğrenilmiş olur. Uzak Doğu’daki bu önemli keşiflerin hemen ardından bu kez 1920’lerde Mısır’daki Medinet Madi Kütüphanesinin bulunmasıyla da Batı Manihaizmi’nin birincil kaynaklarına ulaşılmış olur. Böylelikle uzun zaman gizemini korumuş olan Manihaizm, hemen hemen aynı dönemde yapılan bu keşiflerle aydınlanmaya başlar. Elinizdeki makalede hem Doğu hem de Batı Manihaizmi için önemli bir kavram olan Güneş ve Ay tanrılarının Türk, İran, Çin ve Kıpti dillerinde yazılmış metinlerde nasıl yer aldığı karşılaştırmalı olarak sunulmuştur. Bu karşılaştırmanın sonucunda, Eski Uygur Manihaizmi’nde Güneş ve Ay tanrılar için diğer pek çok dilde yazılmış metinden farklı olarak iki ışık gemisi ya da taşıtı yerine iki ışık sarayı ifadesiyle karşılaşılmış olsa da gemi benzetmesini de Eski Uygurların bilmekte ve kullanmakta oldukları metinlerden yapılan alıntılarla gösterilmiştir. Ayrıca kökeni çok daha eskilere dayanan bu iki ışık sarayının, ruhların göçündeki rolünüaydınlatan tasvirli bir ipek duvar süsü ile kavramın Uygur Manihaizmi’ndekiyeri anlatılmıştır.

THE GATES FOR THE SALVATION OF SOULS IN UYGHUR MANICHAEISM: TWO PALACES OF LIGHT

In the 3rd century AD, Manichaeism, the religion of Mani from Babylonia, who previously had the opportunity to live in Persian lands with the political support provided by the Sassanid’s important ruler Shapur I, lost their privileges and were expelled from the Persian country after the death of the king. After that, Manichaeism is learned from secondary sources which see Manicheans as heretics, for a long time. However, in the early 1900s, with the expeditions of German archeological teams to the Turfan Oasis, in modern China has changed this fate. There are also Manichean texts among different kinds of artifacts found in the area. Finally, Manichaeism has learned directly from its own believers. Immediately after these important discoveries in the Far East, in the 1920s the Medinet Madi Library found in Egypt which has the primary sources of Western Manichaeism. Thus, Manichaeism, which has maintained its mystery for many years, begins to be enlightened with these discoveries dated almost the same period. In this article, the attestation of the Sun and Moon Gods, which is an important term for both Eastern and Western Manichaeism, in the texts written in Turkish, Iranian, Coptic and Chinese languages is presented comparatively. As a result of this comparison, unlike from the written texts in many other languages two light palaces represent Sun and Moon Gods instead of two light ships or two light vessels in Old Uyghur Manichaeism; however, the metaphor ship is also known and used by Uyghurs. In addition, a silk hanging scroll depicting the role of these two palaces of light, whose origin dates back much earlier, during the migration of souls is explained, and also the importance of this term in Uyghur Manichaeism is discussed.

___

Andreas, F. C. and W. B. Henning; “Mitteliranische Manichaica aus Chinesisch-Turkestan I”, SPAW. Phil-hist. Kl., (1932), 173-222.

Andreas, F. C. and W. B. Henning; “Mitteliranische Manichaica aus Chinesisch-Turkestan II”, SPAW. Phil.-hist. Kl., (1933), 292-363.

Andreas, F. C. and W. B. Henning; “Mitteliranische Manichaica aus Chinesisch-Turkestan III”, SPAW. Phil.-hist. Kl., (1934), 846-912.

Asmussen, J. P.; Xuāstvānīft, Studies in Manichaeism. Copenhagen, 1965. (Acta theologica Danica. 7).

BeDuhn J.; “Parallels between Coptic and Iranian Kephalaia: Goundesh and the King of Touran”, Mani at the Court of the Persian Kings Studies on the Chester Beatty Kephalaia Codex, ed. I.Gardner, J. BeDuhn and P. Dilley, Leiden, 2015. (NHMS, 87.)

Biçer Özcan, Ş.; Uygur Yazmalarında Sayfa Düzeni. (Yayımlanmamış doktora tezi), Marmara Üniversitesi, İstanbul, 2010.

Biedermann, H.; Dictionary of Symbolism, Cultural Icons and the Meanings Behind Them. Translated by J. Hulbert. New York, 1992. [Orijinal baskı: 1989.]

Boyce, M.; A Catalogue of the Iranian Manuscripts in Manichean Script in the German Turfan Collection. Berlin, 1960. (DAW. Institut für Orientforschung. 45.)

Clark, L.; Uygur Manichaean Texts. Volume II: Liturgical Texts. Text, Translation, Commentary. Turnhout, 2013. (Corpus fontium Manichaeorum. Series Turcica. 2.)

Clauson, Sir G.; An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford, 1972.

Durkin-Meisterernst; D., Dictionary of Manichaean Texts. Vol. III: Texts from Central Asia and China. Part 1: Dictionary of Manichaean Middle Persian and Parthian. Turnhout, 2004. (Corpus fontium Manichaeorum: Subsidia.)

Foltz, R. C.; Religions of the Silk Road: Premodern Patterns of Globalization. Basing-stoke, 2010. (2nd Revised edition)

Gardner, I.; The Kephalaia of the Teacher: The Edited Coptic Manichaean Texts in Translation with Commentary. Leiden, 1995. (NHMS, 37.)

Gardner, I.; “Kephalaia”, Encyclopædia Iranica, (2018, Nisan). http://www.iranicaonline.org/articles/ kephalaia (erişim: 2019, 30 Temmuz).

Gulácsi, Zs.; Manichaean Art in Berlin Collections. A Comprehensive Catalogue of Manichaean Artifacts Belonging to the Berlin State Museums of the Prussian Cultural Foundation, Museum of Indian Art, and the Berlin-Brandenburg Academy of Sciences, Deposited in the Berlin State Library of the Prussian Cultural Foundation. Turnhout, 2001. (Corpus Fontium Manichaeorum. Series Archaeologica et Iconographica. 1.)

Gulácsi, Zs.; “Picturing Mani’s Cosmology: An Analysis of Doctrinal Iconography on a Manichaean- Hanging Scroll from 13th/14th-Century Southern China”, Bulletin of the Asia Institute, New Series, Vol. 25, (2011), 55-105.

Gulácsi, Zs.; Mani’s Pictures. The Didactic Images of the Manichaeans from Sasanian Mesopotamia to Uygur Central Asia and Tang-Ming China. Leiden , 2016. (NHMS, 90.)

Klimkeit, H.-J.; Gnosis on the Silk Road: Gnostic Texts from Central Asia. San Francisco, 1993.

Le Coq, A. von.; “Dr. Stein’s Turkish Khustuanift From Tun-huang, Being a Confession-Prayer of The Manichæn Auditores”, JRAS, (1911), 277-314.

Le Coq, A. von.; Türkische Manichaica aus Chotcho I. Berlin, 1912. (APAW. Phil.-hist. Kl. 1911. Anhang: Abhandlungen nicht zur Akademie gehöriger Gelehrter. 6.) [Tıpkıbasım: SEDTF 1, 393- 451]

Le Coq, A. von.; Türkische Manichaica aus Chotcho II. Berlin, 1919. (APAW. Phil.-hist. Kl. 1919. 3) [Tıpkıbasım: SEDTF 1, 452-464]

Lieu, S. N. C.; Manichaeism in the Later Roman Empire and Medieval China: a Historical Survey. With a Foreword by Mary Boyce. Manchester, 1985.

Özbay, B.; Maniheist Uygur Metinlerinin Envanterinin Hazırlanması. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi) Yıldız Teknik Üniversitesi, İstanbul, 2010.

Özbay, B.; Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara, 2014. (AKDTYK TDK 1127. Eski Uygurca Kütüphanesi 3.)

Özertural, Z.; Der uigurische Manichäismus, Neubearbeitung von Texten aus Manichaica I und III von Albert v. Le Coq. Wiesbaden, 2008. (VdSUA. 74.)

Özertural, Z.; Türk Kaynaklarında Mani’nin Öğretisi. (Yayımlanmamış doktora tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara, 2005.

Polotsky H.J. and A. Böhlig; ed. Kephalaia (I): 1. Hälfte [Lieferung 1-10]. Stuttgart, 1940.

Robinson, J. M.; The Manichaean Codices of Medinet Madi. Cambridge, 2015.

Schmidt, C. G. and H. J. Polotsky.; “Ein Mani-Fund in Ägypten : Originalschriften des Mani und seiner Schüler”, Sitzungsberichte der Preußischen Akademie der Wissenschaften zu Berlin, Phil.-hist. Kl., Berlin, 1933, 4–90.

Sims-Williams, N.; D. Durkin-Meisterernst, Dictionary of Manichaean Texts. Vol. III: Texts from Central Asia and China. Part 2: Dictionary of Manichaean Sogdian and Bactrian. Turnhout, 2012. (Corpus fontium Manichaeorum: Subsidia.)

Skjærvø, P. O.; An Introduction to Manicheism. Early Iranian Civilizations 103 = DivSchool 3580, Fall term, 2006.

Tardieu, M.; Manichaeism. Translated from the French by M. B. DeBevoise, Introduction by P. Mirecki. Urbana, 2008.

Tsui, Ch.; “Mo Ni Chiao Hsia Pu Tsan, The Lower (Second?) Section of the Manichaean Hymns”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies. Vol. 11, (1943), 174-213

Wilkens, J.; Alttürkische Handschriften. Teil 8. Manichäisch-türkische Texte der Berliner Turfansammlung. Stuttgart, 2000. (VOHD. 13, 16.)

Yoshida, Y.; “A Newly Recognized Manichaean Painting: Manichaean Daēnā from Japan”, Pensée grecque et sagesse d’Orient: Hommage à Michel Tardieu, ed. M. A. Amir-Moezzi vd. Turnhout, 2009, 697-714.

Yoshida, Y.; “Cosmogony and church history depicted in the newly discovered Chinese Manichaean paintings.” Yamato Bunka 121, (2010), 3-34.

Zieme, P.; Manichäisch-türkische Texte. Texte, Übersetzung, Anmerkungen. Berlin, 1975. (BT. V.)