MANTIKSAL VE METAFİZİKSEL AÇIDAN İBN RÜŞD FELSEFESİNDE İMKÂN

İmkân ve mümkün, mantık, matematik, fizik ve metafizik gibi birçok disiplinde, özel hususiyetlerle yaygın kullanıma sahip olan kavramlardır. İmkân olgusuna ilişkin bir yaklaşım, geniş bir kullanım ağına sahip olmasından dolayı bir filo- zofun felsefesinin karakteristiğini önemli oranda yansıtacak niteliğe sahiptir. Bu hassasiyetlerle bu makale, İbn Rüşd’ün imkâna ilişkin düşüncelerini çözümle- meye çalışmaktadır. Adı geçen disiplinler bağlamında İbn Rüşd’ün imkâna iliş- kin düşünceleri kendinden bir değerlendirmeyle ele alınmaktadır. Bunun yanı sıra, gerek mantıksal gerek metafiziksel olarak temelleri durumunda olan Aristo- teles’in sistemiyle şekillenen İbn Rüşd’ün imkâna ilişkin görüşleri, Fârâbî ve İbn Sînâ ile olan benzerlik veya etkilenmeler göz önünde bulundurmak suretiyle bir yöntem takip edilmiştir. Bu çerçevede İbn Rüşd’ün imkân hakkındaki düşünce- leri, tanım teorisi bağlamında mümkünün kavramsal analizi ve felsefî kullanımı, birbirini gerektirme ve karşı-olum ilişkilerinde mantıksal boyutu, matematiksel. olarak mümkün önermelerin nicel olarak tekrarından dolayı aldığı epistemik de- ğerler ve imkânın dayanak durumunun. belirlenmesiyle birçok açıdan metafizik- sel boyutunun değerlendirilmesi gibi temel meselelerle şekillenmiştir.

IN TERMS OF LOGICAL AND METAPHYSICAL THE POSIBBILITY IN THE AVERROES’S PHILOSOPHY

Concept of possibility and possible are relationships that have widespread ope- rability with special characteristics in many disciplines such as logic, mathema- tics, physics and metaphysics. An approach to the possibilitiy has the qualities to reﬂect the characteristic of the philosophy of a philosopher as it has a wide use network. In this regard, this article with this characteristic is trying to analy- sis the ideas of Averroes that about possibility. In the context of the disciplines mentioned above, Averroes’s views on possibility is handled with a self-assess- ment. Besides, the views of Averroes, shaped by the system of Aristotle, which are both logically and metaphysically based, have been dealt with following a method by similarities or inﬂuences with Fârâbî and Ibn Sînâ. In this framework, Averroes theory of possibility is shaped by basic considerations, such as the conceptual analysis and possible use of philosophy, the logical dimension of requirement and opposition relationships, the epistemic value it receives due to the quantitative recurrence of mathematically possible propositions, and the assessment of the metaphysical dimension in many respects by determining the underlying state of possibility.

___

Alper, Ömer Mahir; “İbn Rüşd’ün İbn Sînâ’yı Eleştirisi: el-Fark beyne re’yeyi’l-hakimeyn”, Dîvân İlmî Araştırmalar, İstanbul, 10 (2001/1).

Aristoteles; Birinci Çözümlemeler, çev. Ali Houshiary, Dost Kitabevi, Ankara, 1998.

Aristoteles; “Kitâb Anâlûtîka’l-Ûlâ ev Kitâb el-Kıyâs”, Silsiletu İlmi’l-Mantık, en-Nassu’l-Kâmil li Mantiki Aristû, tahk. Ferid Cebr, Dârü’l-Fikri’l-Lübnânî, Beyrut, 1999, c. 1.

Aristoteles; Yorum Üzerine, çev. Saﬀet Babür, İmge Kitabevi, Ankara, 2002.

Aristoteles; Organon II, Önerme, çev. H. Ragıp Atademir. MEB, İstanbul, 1995.

Aristoteles; “De Interpretatione”, The Complete Works Of Aristotle, edit by Jonathan Barnes, trans. by J. L. Ackrill, Princeton University Press, New Jersey, 1995.

Aristoteles; “Kitâb Bârî Ermeniyâs ev Kitâb el-İbâre”, en-Nassu’l-Kâmil li-mantiki Aristû, tahk. Ferid Cebr, Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, Beyrut, 1999.

Belo, Katarina; Chance and Determinism in Avicenna and Averroes, Brill, Leiden-Boston, 2007.

Bozkurt, Ömer; “Gazali ve İbn Rüşd’de İmkân”, Doğu-Batı İlişkisinde Entelektüel Boyutu İbn Rüşd’ü Yeniden düşünmek, Sivas, c. 1.

Durusoy, Ali; “Olanak, Olasılık ve Olabilirlik (İmkân, İhtimâl, Kuvve)”, M.Ü. İlahiyat Fakül- tesi Dergisi, İstanbul, 2004, sy. 27.

Fârâbî; Kitâbu’l-İbâre, neşr. Mübahat Türkel-Küyel, AKM Yayını, Ankara, 1990.

Gazzâlî; Tehâfütü’l-Felâsife, neş. ve terc. Mahmut Kaya-Hüseyin Sarıoğlu, Klasik Yayınları, İstanbul, 2012.

Hintikka, Jaakko; Time and Necessity Studies in Aristotle’s Theory of Modality, Oxford Uni- versity Press, London, 1973.

İbn Rüşd; Telhisu Mantiku Aristû Kitâbu’l-Kıyâs, tahk. Gerard Gihamy, Dâru’l-Fikri’l-Lüb- nânî, Beyrut, 1992.

İbn Rüşd; Telhisu Mantiku Aristû Kitâbu’l-İbâre, tahk. Gerard Gihamy, Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, Beyrut, 1992.

İbn Rüşd; Metafizik Şerhi, (Telhisu mâ Ba‘de’t-Tabiâ), çev. Muhittin Macit, Litera Yayıncılık, İs- tanbul, 2004.

İbn Rüşd, “el-kavl fî cihâti’n-netâic fî’l-mekâyîsi’l-mürekkeb ve fî ma‘na’l-makûl ‘ala’l-küll”, Resâilü’l-Felsefîyye: Makâlât fi’l-mantık ve’l-ilmi’t-tabii li Ebi’l Velid İbn Rüşd, neşr. Ce- maleddin Alevî, Dâru’l-Beydâ, Fas, 1983.

İbn Rüşd; “el-kavl fî cihâti netâici’l-mekâyîsi’l-muhtalitât mine’l-Mutlak ve’z-Zarûrî ve’l-Müm- kin ve fî ma‘na’l-makûl ‘ala’l-küll”, Resâilü’l-Felsefîyye: Makâlât fi’l-mantık ve’l-il- mi’t-tabii li Ebi’l Velid İbn Rüşd, neşr. Cemaleddin Alevî, Dâru’l-Beydâ, Fas, 1983.

İbn Rüşd; Telhisu Mantıku Aristû Kitâbu’l-Burhân, tahk. Gerard Gihamy, Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, Beyrut, 1992.

İbn Rüşd; Tehâfütü’t-Tehâfüt, çev. Kemal Işık, Mehmet Dağ, Kırkambar Yayınları, İstanbul, 1998, c. I

İbn Rüşd; “Nakzu mezhebi Themistius fi-mekâyîsi’l-Mümkine fi’ş-Şekleyni’l-Evvel ve’s-Sânî”, Resâilü’l-Felsefîyye: Makâlât fi’l-mantık ve’l-ilmi’t-tabii li Ebi’l Velid İbn Rüşd, neşr. Ce- maleddin Alevî, Dâru’l-Beydâ, Fas, 1983.

İbn Rüşd; “Kitâbu Faslu’l-Makâl”, Felsefe ve Din İlişkileri, haz. ve çev. Süleyman Uludağ, Der- gâh Yayınları, İstanbul, 2016.

İbn Rüşd, Tefsîru mâ ba‘de’t-Tabî‘a, nşr. Maurice Bouyges, Beyrut, 1938.

İbn Rüşd; “el-Keşf an Menâhici’l-edille fî akaidi’l-mille” Felsefe ve Din İlişkileri, haz. ve çev. Süleyman Uludağ, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2016.

İbn Rüşd; Kitâbu’ş-Şifâ: Yorum Üzerine (İbâre), çev. Ömer Türker, Litera Yayıncılık, İstanbul, 2006.

İbn Rüşd; Kitâbu’ş-Şifâ el-İlâhiyyât, çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker, Litera Yayıncılık, İstan- bul, 2013, c. I.

İbn Rüşd; en-Necât, çev. Kübra Şenel, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul. 2013.

İbn Ebî Useybi‘a; Uyunu’l-enba fî tabakâti’l-etibb’a, Beyrut, c. , III, 1979.

Karlığa, Bekir; Batıyı Aydınlatan İslâm Düşünürü İbn Rüşd, Mahya Yayınları, İstanbul, 2014. Kaya, Mahmut; “İmkân”, TDVİA, İstanbul, 2000, c. 22.

Kaya, Cüneyt; Varlık ve İmkân (Aristoteles’ten İbn Sînâ’ya İmkân Tarihi), Klasik Yayınları, İstanbul, 2011.

Kogan, S. Barry; “Some Reﬂection on the Problem of Future Contingency in Al-Fârâbî, Avi- cenna and Averroes”, In Divine Omniscience and Omnipotence Philosophy in Medieval, etd by. Tamar Rudavsky, (pp. 95-101), Springer Science Business Media Dordrech, v. 25, 1985.

Köz; İslâm Mantıkçılarında Modalite Teorisi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi Ankara, 2000.

Mccall, Storrs; Aristotle’s Modal Syllogisms, North-Holland Puplishing Company, Amster- dam, 1963.

Patterson, Richard; Aristotle’s Modal Logic (Essence and Entailmenet in the Organon), Camb- ridge University Press, 2002.

Sarıoğlu, Hüseyin; İbn Rüşd Felsefesi, Klasik Yayınları, İstanbul, 2006.

Toktaş, Fatih; İslâm Düşüncesinde Felsefe Eleştirileri, Klasik Yayınları, İstanbul, 2004.