Kutadgu Bilig'in Dili ve Kelime Hazinesi Üzerine

Yaklaşık 180 yıldan beri uzmanlarca çeşitli ülkelerde çeşitli yönlerden araştırılmasına rağmen, ünlü Türk düşünürü ve şairi Balasagunlu Yusuf Has Hacib'in Kutadgu Bilig eserinin hangi lehçede yazılmış olduğu üzerine tartışmalar sürüp gitmektedir. Kutadgu Bilig'in dili konusunda eserdeki bilgiler sorunun çözümü için yeterli olmadığı gibi, uzmanların düşünce ve gerekçeleri de bir biriyle çelişki halindedir. Eserin kelime hazinesi ise bu güne değin belli başlı bir araştırmaya konu olmamış, Kutadgu Bilig'deki Türk, Arap, Fars ve diğer dillere mahsus kelimelerin menşeyi ve miktarı tasnife tabi tutulmamıştır. Bunun dışında, Kutadgu Bilig'in orijinalinin Arap, ya da Uygur harfleriyle yazılmış olup olmadığı konusunda oybirliğine varılamamıştır. Bu makale, yukarıda zikredilen tartışmaların genel manzarasını çizmekte, Rusyada ve Orta Asyada yapılmış, fakat Türkiyedeki bilim çevrelerince çok da yakından bilinmeyen bazı araştırmalara ışık tutmaktadır.

Language and Lexicon of Kutadgu Bilig

Despite that investigations related to the different aspects of poem 'Kutadgu Bilig' of the great Turkish thinker and poet Balasagunlu Yusuf Has Hajib are carried out in different countries within already 180 years, the debates on dialect, in which this work has been written, are going on. The data cited in this poem are not enough for solution of the issue, and ideas and arguments of the researchers are contradicted to each other. Lexicon of the poem has not been examined and studied up to now, and dictionary of 'Kutadgu Bilig' has not been classified in Turkish, Arabic, Persian and other languages. Besides, it is still an unsolved problem that whether Kutadgubilig has been written in Arabic or Uygur alphabet Panorama of the above-mentioned debates is given in this article. Investigations carried out in Russia and Middle Asia, which are not well-known in the scientific circles of Turkey are covered.

___

Arat R.R. Kutadgu Bilig. Metin. I. Ankara, 1947.

Arziyev R. (Arslan Uygur). Kutadgu Bilig ve Uning Leksika-Stilistikilik Alahiddilikliri. Almuta (Almatı), Ğüım (İlim) Yayınevi, 1996.

Barthold W.W. Soçineniya, t. 5, Moskva, 1967 (Eserleri, c. 5).

Baskakov N.A. Oçerki istorii funksional'nogo razvitiya tyurkskih yazıkov i ih klassifikasiya. Aşkabat, Ilım, 1988 (Türk Dillerinin Fonksiyonel Gelişim Tarihi ve Tesnifatı).

Baskakov N.A. Rol' uygursko-karlukskogo literaturnogo yazıka Karahanidskogo gosudarstva v razvitii literaturnıh tyurkskih yazıkov srednevekov'ya. Sovetskaya Tyurkologiya (ST) Dergisi, 1970, No, 4 (Ortaçağ Türk Edebi Dillerinin Gelişiminde Karahanlılar Devletinin Uygur-Karluk Edebi Dilinin Rolü).

Blagova G.F. O metodike izuçeniya morfologii srednevekovıh tyurkskih pis'mennıh poetiçeskih tekstov. Voprosı yazıkoznaniya, 1977, No. 3 (Ortaçağ Yazılı Türk Şiir Metinlerinin İncelenmesi Yöntemi Üzerine. Dilcilik Meseleleri Dergisi, 1977, No. 3).

Bombacı Alessio. Kutadgu Bilig Hakkında Bazı Mülahazalar. Fuat Köprülü Armağanı. İstanbul, 1953.

Brockelmann Cari. Kutadgu Bilig Tıpkıbasımlarına Giriş. Kutadgu Bilig. Tıpkıbasım. I. Viyana Nüshası, 1942.

Demircizade A. Azerbaycan Edebi Dilinin Tarihi. I hisse. Baku, Maarif, 1979.

Dilaçar A. Kutadgu Bilig İncelemesi. Ankara, 1983.

Ekmann Janos. İslami Orta Asya Türk Edebi Dilinin Özellikleri. Türk Dünyası Ararştırmaları Dergisi, sayı 57, Aralık 1988.

Fomkin M.S. Sokrovişnitsa vostoçnoy mudrosti. Yusuf Balasaguni. Blagodatnoye Znaniye. Leningrad, 1990 (Doğu Bilgeliğinin İncisi. Yusuf Balasagunlu. Kutadgu Bilig. Önsöz).

Gülensoy Tuncer. Kutadgu Bilig Bibliyografyası. Türk Dili, sayı 586, Ekim 2000.

Hacıyev T.İ. Azerbaycan Edebi Düi Tarihi. Baku, 1976.

Ilminski İ.N. Vstupitel'noe çteniye v kurs turetsko-tatarskogo yazıka s prilojeniyami, Kazan, 1862 (Turk-Tatar Dili Derslerine Ek Metinleriyle Giriş Konferansları).

İnan A. Kutadgu Bilig Tıpkıbasımlarına Giriş. Tıpkıbasım. I. Viyana Nüshası. İstanbul, 1942.

Ivanov S.N. O Blagodatnom Znanii Yusufa Balasagunskogo. V kn.: Yusuf Balasagunski. Blagodatnoye Znaniye. Moskva, 1983 (Yusuf Balasagunlu'nun Kutadgu Bilig'i Üzerine. Yusuf Balasagunlu. Kutadgu Bilig. Moskova, 1983 kitabındaki iki sonsözden sonuncusu (s.518-538).

Jaubert P.A. Notice d'un manuscript turc en caracters ouigors par M. De Hammer a M.Abel Remusat. Journal Asiatique, 1825, t. 6, No. 31.

Karamanlıoğlu A.F. Kutadgu Bilig'in Diline ve Adına Dair. TK, sayı 98, Ankara, 1870.

Kerimov Kayyum. Kutadgu Bilig Aşari Hakida. Yusuf Hoş Hocib. Kutadgu Bilig (Saodatga Yullovçi Bilim). Taşkent, Fan, 1971.

Kononov A.N. Poema Yusufa Balasagunskogo Blagodatnoye Znaniye. V kn.: Yusuf Balasagunski. Blagodatnoye Znaniye. Moskva, 1983 (Yusuf Balasagunlu'nun Kutadgu Bilig Poemi. Yusuf Balasagunlu. Kutadgu Bilig. Moskova, 1983 kitabındaki iki sonsözden birincisi (s. 495-517).

Kononov A.N. Slovo o Yusufe iz Balasaguna i yego poeme Kutadgu Bilig. ST, 1970, No. 4 (Yusuf Balasagunlu ve Kutadgu Bilig Poemi Üzerine Söz).

Köprülü M.F. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul, Ötüken, 1986.

Malov S.E. Mir Alişir Nevai v istorii tyurkskih literatür i yazıkov Sredney i Sentralnoy Azli. İzv.AN SSSR, OLYa, 1947, No. 6, (Mir Alişir Nevai Orta ve Merkez Asya Türk Edebiyatları ve Dilleri Tarihinde. SSCB Bilimler Akademisi Eserleri, Edebiyat ve Dil Bölümü, 1947, No. 6).

Malov S.E. Pamyatniki drevnetyurkskoy pis'mennosti. Mpskva, 1951 (Eski Türk Yazılı Abideleri).

Mansuroğlu Mecdut. Karahanlıca. Tarihi Türk Şiveleri. 3. Baskı, Ankara, 1998.

Necip E.N. İssledovaniya po istorii tyurkskih yazıkov XI-XIV w. Moskva, 1989 (XI-XIV yy Türk Dillerinin Tarihi Üzerine Araştırmalar).

Necip E. N. İstoriko-sravnitel'nıy slovar tyurkskih yazıkov XIV veka. Moskva, 1979 (XTV yy Türk Dillerinin Tarihi-Kıyaslamalı Sözlüğü).

Radloff W.W. K voprosu ob uygurah (İz predisloviya k izdaniyu Kudatku Bi-llk). SPb, Zap. Akademii Nauk, 1893, LXXII, prilojeniye No. 2 (Uygurlar Üzerine (Kudatku Bilik Neşrine Önsözden). SPb, 1893, Bilimler Akademisinin Eserleri, LXXII, ek No. 2).

Sçerbak A.M. Grammatiçeskiy oçerk tyurkskih tekstov X-XII vv. iz Vostoçnogo Turkestana. Moskva-Leningrad, 1961 (X-XII yy'a ait Türkçe Doğu Türkistan Metinlerinin Grameri).

Stebleva İ.V. Razvitiye tyurkskih poetiçeskih form v XI veke. Moskva, 1971 (XI yy Türkçe Şiir Türlerinin Gelişimi).

Sultanov B. Arabo-persidskiye zaimstvovaniya v Kutadgu Bilig Yusufa Balasaguni. ST, 1981, No. 4 (Yusuf Balasagunlu'nun Kutadgu Bilig'inde Arap-Fars Kelimeleri).

Tenişev E.R. Kutadgu Büig i (ve) Altun Yaruk. ST, 1970, No. 4.

Tenişev E.R. Yazıki drevne i srednetyurkskih pis'mennıh pamyatnikov v funksional'nom aspekte. Voprosi yazıkoznaniya,1979, No. 2 (Fonksiyonel Yönden Eski ve Orta Türk Yazılı Abidelerinin Dilleri. Dilcilik Meseleleri Dergisi, 1979, No. 2).

Valitova A.A. K voprosu o klassovoy prirode Karahanidskogo gosudarstva. Tr. Krigizskogo Filiala AN SSSR, Frunze, 1943, torn l, vıp. 1( Karahanlı Devletinin Sınıfsal Tabiatı Üzerine. SSCB BA Kırgızistan Bölümü Eserleri, 1943, cilt l, seri 1).

Vambery H. Uigurische Sprachmonumente und das Kudatku Bilik. Uigurische text mit Transcripsion und Übersetzung nebst einem Uigurisch-Deutschen Worterbuch und litografierten Facsmile aus dem Originaltexte deş Kudatku Bilik. İnnsbruc, 1870.

Zeynelov F.R. Kadim Türk Yazılı Abideleri. Baku, 1980, s. 32.