Düstürü'l Amel'in İslam Siyaset Edebiyatındaki Yeri ve Katip Çelebi'nin Siyaset Düşüncesi

Kâtip Çelebi, siyasi düşüncelerini özellikle Düstûrü'l-amel adlı eserinde ele almaktadır. Bu açıdan konu, Düstûrü'l-amel adlı risalenin İslâm siyasi düşünce geleneğindeki yerini ele almakta, bir başka açıdan da, Kâtip Çelebi'nin siyasi düşüncelerini ve siyasetin tanım, ilke ve işleyişine ilişkin konuların açığa çıkarılmasını içermektedir. Kâtip Çelebi'nin düşüncelerine temel oluşturan kavramsal çerçevenin kavranması açısından çeşitli ilmi gelenek ve kişilerin kısa bir tanıtımını yapmak gerekli sayılmıştır. Kâtip Çelebi'yi diğer ıslahat yazarlarından ayıran en temel özellik, düşüncelerini İslam siyaset yazın geleneklerini temel alarak ve belli bir felsefi alt yapıyla beraber ifade etmiş olmasıdır. Bundan dolayı Kâtip Çelebi'nin düşünceleri ile diğer entelektüel gelenek ve ıslahat yazarları arasında karşılaştırmalar zaman zaman yapılmıştır.

The Pamphlet of "Düstürü'l Amel"in tthe Islamic Political Literature and Political Thought in the Works of Katip Çelebi

Kâtip Çelebi, discusses his political thought in pamphlet of "Düstûrü'l-amel" (Principles for Action). The explanation of the issues is regarding the intellectual background of this study and, definition, tenets and, applications of politics. A brief introduction of some traditions and personalities is deemed necessary in order the conceptual framework forming a ground for the observations of Kâtip Çelebi to be understood better. One of the main features which separate Kâtip Çelebi from other reformist authors is that he expressed his observations with reference to the traditioanl Islamic literature of politics, and with some philosophical background. In addition to this, some comparisons between the considerations of Kâtip Çelebi and those of the other authors of intellectual tradition and reforms also take place.

___

Abdullah İbnü'l-Mukaffa', el-Edebii'l-kebîr (Âsûru İbni-l Mukaffa', içinde), Dâru'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1409-1989.

Abdullah İbnü'l-Mukaffa' Risale fi's-sahâbe, (Âsûru İbni-l Mukaffa', içinde), Dârü'l-Kütübi'l-İlmiyye, Beyrut, 1409-1989.

Aktepe, M. Münir, "Devletin Mali Durumunun Islahına Dair Bir Risale: Düsturu'1-amel li islahi'l-halelBilgi, C.XI, S. 128 (1957).

Anhegger, Robert, "Hezarfen Hüseyin Efendi'nin Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Mülâhazaları",Türkiyat Mecmuası, C.X (1951-1953), İstanbul, 1953.

Aydın, Mehmet, "Kâtip Çelebi'nin İrşâdü'l-Hayâra Adlı Eseri", Beşinci Milletlerarası Türkoloji Kongresi Tebliğiler III. Türk Tarihi, İstanbul Üniversitesi Edebiyet Fakültesi Türkiyat Araştırma Merkezi, Edebiyat Fakültesi Basımevi, İstanbul, 1985, C.l, içinde.

Bombaci, Alessio, "Kutadgu Bilig Hakkında Bazı Mülâhazalar", Fuad Köprülü Armağanı, DTCF Yayınları, İstanbul, 1953.

Bursalı Mehmed Tahir, Siyasete Müteâllik Asar-ı İslâmiyye, Kader Matbaası, İstanbul, 1330.

Butterworth, Charles E., İslâm Felsefesinde Siyasi Düşüncenin Gelişimi (trc. S. Ayaz), Pınar Yayınları, İstanbul, 1999.

Durmuş, İsmail, "İbnü'l-Mukaffa", TDVİslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 2000, C.XXI.

Durusoy, Ali, İbn Sina Felsefesinde İnsan ve Âlemdeki Yeri, Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbuİ, 1993.

El-Mâverdi, Ebu'l-Hasan Habib, el-Ahkamu 's-sultaniye (trc.: A. Şafak), Bedir Yayınevi, İstanbul, 1994.

Fahri, Macit, İslâm Felsefesi Tarihi (trc.: K. Turhan), İklim, İstanbul, 1992.

Fındıkoğlu, Z. Fahri, "Türkiye'de İbn Haldunizm", Fuad Köprülü Armağanı, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1953, s. 153-163.

Fleischer, Cornell H., Tarihçi Mustafa Âli Bir Osmanlı Aydın ve Bürokratı (trc.: A. Ortaç), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 1996.

Fleischer, Cornell H.,Cornell H., "From Şeyhzade Korkud To Mustafa Âli: Cultural Origins Of The Ottoman Nasihatname", (IIFrd Congress On The Social and Economic History of Turkey, Princeton University, 24-26 August 1983. ed. by. Heath W. Lowry and Ralph S. Hattox, The ISIS Press, İstanbul, Washington, Paris, 1990, içinde) s.67 77.

Gökbilgin, M. Tayyib, "XVII. Asırda Osmanlı Devletinde Islahat İhtiyaç ve Temayülleri ve Kâtip Çelebi", Kâtip Çelebi Hayatı Ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, içinde, s. 197—218.

Gökyay, O. Şaik, "Düstûrü'l-Amel", TDV İslâm Ansiklopedisi, İstanbul, 1994, C.X, s. 50-51.

Gökyay, O. Şaik, Orhan Şaik, "Katip Çelebi Hayatı-Şahsiyeti-Eserleri", (Katip Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, içinde).

Gökyay, O. Şaik, Orhan Şaik, Kâtip Çelebi Yaşamı Kişiliği ve Yapıtlarından Seçmeler, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara, 1982.

Hassan, Ümit, İbn Haldun'un Metodu ve Siyaset Teorisi, Toplumsal Dönüşüm Yayınları, İstanbul, 1998.

Hezarfen Hüseyin Efendi, Telhîsii'l-beyün fî kayânîn-i Âl-i Osman, (Anhegger, Robert, "Hezarfen Hüseyin Efendi'nin Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Mülâhazaları", Türkiyat Mecmuası, C.X (1951-1953), İstanbul, 1953, içinde).

Hodgson, Marshall G. S., İslâm'ın Serüveni Bir Dünya Medeniyetinde Bilinç ve Tarih, C.III, İz Yayıncılık, İstanbul, 1993.

İbn Sînâ, Kitabu Uyûni 'l-hikme (thk.: Mücteba Minovi), Danişgah-ı Tahran , Tahran, 1333/1954.

İbn Teymiyye, Siyaset es-Siyasetü 'ş-şeriyye (trc.: V. Akyüz), Dergâh Yayınları, 1985.

İnalcık, Halil, "Kutadgu Bilig'de Türk ve İran Siyaset Nazariye ve Gelenekleri", Reşit Rahmeti Arut İçin, Tiirk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınlan, Ankara, 1996, s.259-271.

İnalcık, Halil, Hali], "Osmanlı Padişahı", Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, C. XIII,No:4 (Ankara-1958), s.68-79.

İnalcık, Halil, Halil, Osmanlı 'da Devlet, Hukuk, Adalet, Eren Yayıncılık, İstanbul, 2000.

İnalcık, Halil, Halil, The Ottoman Empire its Classical Age: 1300-1600, London, 1973.

İpşirli, Mehmet, "Hasan Kâfi Akhisarî ve Devlet Düzenine Ait Eseri Usûlü'l-hikem fi nizâmi'l-âlem", İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, Edebiyat Fakültesi Matbaası, sy.10-11 (1979-1980), İstanbul, 1981.

Karlığa, Bekir, "İslâm'da Tercüme Hareketleri", Uluslararası İslâm Düşüncesi Konferansı 2 (25- 27 Nisan 1997), İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür İşleri Daire Başkanlığı Yayınları, İstanbul, 1997.

Karlığa, Bekir, Bekir, "Türk Dünyasında Felsefi Düşüncenin Panoraması", Yeni Türkiye Türk Dünyası Özel Sayısı i, S.15 (Mayıs-Haziran 1997), s.709-717.

Kâtip Çelebi, "Düstûra'l-amel" (sad. Orhan Şaik Gökyay) Kâtip Çelebi Yaşamı Kişiliği ve Yapıtlarından Seçmeler, Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1982, içinde s.236-248.

Kâtip Çelebi, "İlhâmü'l-Mukaddes Mine'l-Feyzi'l-Akdeş" (Yeni Türkçe Metin haz.: B. N. Şehsuvaroğlu), Kâtip Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınlan, Ankara, 1991, içinde, s.151-163.

Kâtip Çelebi, Bozuklukların Düzeltilmesinde Tutulacak Yollar (Düstûru'l-amel li - ıslahi'l - halel) (haz.:

A. Can), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1982.

A. Can), Cihânnümâ, Müteferrika basması, İstanbul, 1145.

A. Can), Düstûru'l-amel li ıslâhi 'l-halel, Süleymaniye Ktp., Lala İsmail, No:343.

A. Can), Düstûru'l-amel li ıslâhi'l-halel, Tasvîr-i Efkâr Matbaası, İstanbul, 1280. (Mîzânü'l-hakk fi ihtiyâri'l-ehakk ve Aynî Ali Efendi'nin Kavânîn-i Âli Osman'ı ile birlikte).

A. Can), Düstûru'l-amel ve Mîzânü'l-hakk; Aynî Ali Efendi, Kavânîn-i Âl-i Osman der hulâsa-imezâmîn-i Defter-i Dîvân, Tasvîr-i Efkâr matbaası, İstanbul, 1280.

A. Can) Fezleke-i Kâtip Çelebi /-//, Cerîde-i Havâdis Matbaası, İstanbul, 1286-1287.

A. Can) Keşfü'z-zunûn an esâmii'l-kütüb ve'l-fünûn I—II, (Neş.: Şerafettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge), Maarif Vekâleti Yayınları, 1941-1943.

A. Can) Levâmiü'n-nûr fi zulmet-i Atlas Minor, Nuruosmaniye Ktp., No:2998.

A. Can) Mîzânü'l-hak fi ihtiyâri'l-ehakk İslâm'da Tenkid ve Tartışma Usûlü (sad.: S. Uludağ - M.Kara), Marifet Yayınları, İstanbul, 2001.

A. Can) Mîzânü'l-hakk fi ihtiyari'l-ehakk, Tasvîr-i Efkâr Matbaası, İstanbul, 1280 (Düstûru'l-amel ve Aynî Ali Efendi'nin Kavânîn-i Âli Osman'ı ile birlikte),

A. Can) Takvîmü 't-tevârih, Müteferrika basması, İstanbul, 1146.

A. Can) Tuhfetü 'l-ahyâr fi'l-hikem ve'l-emsâr ve'l-eş'âr, Süleymaniye Ktp., Esat Efendi No:2539.

A. Can) Tuhfetü 'l-kibâr fi esfâri'l-bihâr (Deniz Savaşları Hakkında Büyüklere Armağan) 1-11 (haz.:O. Ş. Gökyay), Tercüman 1001 Temel Eser, İstanbul, 1980.

A. Can) Tuhfetü'l-kibâr fî esfâri'l-bihâr, Müteferrika Basması, İstanbul, h. 1141.

Kınalızâde Ali Çelebi, Ahlâk-ı Alâî, (Haz. Mustafa Koç), Klasik Yayınları, İstanbul, 2007. Kınalızâde, Ahlâk-ı Alâî, I-III.

Koçi Bey Göriceli, Koçi Bey Risalesi, haz.: Musa Şimşekçakan, Yeni Zamanlar Yayıncılık, İstanbul, 1997,

Koçi Bey Risalesi, sad. Zuhuri Danışman, MEB, İstanbul, 1972.

A. Can) "İbnü'l-Mukaffa', Düşüncesi", TDVİslâm Ansiklopedisi, İstanbul, C.XXI, s.134-137,

A. Can)İlhan, "Kâtip Çelebi ve Bilimler: Keşfü'z-zunûn xxx\ Mukaddimesinde "e/-//m" Kavramı",Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, sy.l 8 (2000), s.79-99.

A. Can) İlhan, "Keşfü'z-zünûn: Klasik Bilim Geleneğimizin Büyük Atlası", (Vefatının 350. Yılında Kâtip Çelebi, İBB Kültürel ve Sosyal İşler Daire Başkanlığı Kültür Müdürlüğü, İstanbul, 2007içinde),s. 61-78.

KÜTÜKOĞLU, Bekir Sıdkı, "Cihannümâ'ya Dair", Bilgi, C.XI, S. 128 (1957).

LEVEND, Agâh Sırrı, "Siyaset-nameler", TDAY Belleten 1962, Türk Tarih Kurumu Basımevi,Ankara, 1963, s. 165-194.

LEWIS, Bernard, İslâm'ın Siyasal Söylemi, Cep Kitapları, İstanbul, 1992.

LEWIS, Bernard,Bernard, Modern Türkiye'nin Doğuşu (trc.: M. Kıratlı), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1998.

Lütfi Paşa, Asafnâme (haz.: A. Uğur), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1982.

Mantran, Robert, "XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında Doğu Akdeniz'de Ticaret Deniz Korsanlığı ve Gemiler Kafileleri", Belleten (1988), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1988, C.LII, sy.203.

Mordtmann, 1 H., "Hadjdji Khalfa", El, Paris, 1927, C.II.

Mücahit, Huriye Tevfık, Fârâbi'den Abduh'a Siyasi Düşünce (trc.: V. Akyüz), İz Yayıncılık, İstanbul, 1995.

Naîmâ, Târîh-i Nâ'imâ, C.l, V, Matbaa-i Âmire, İstanbul, ts.

Nizâmü'l-mülk, Siyaset-name (Haz: M. A. Köymen), Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1982.

Ocak, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15.-17. Yüzyıllar), Tarih Vakfı

Yurt Yayınları, İstanbul, 1998. Okumuş, Ejder, "İbn Haldun ve Osmanlı'da Çöküş Tartışmaları", Dîvân İlmî Araştırmalar, sy.VI (1999/1).

Gökyay, Orhan Şaik, Kâtip Çelebi Yaşamı Kişiliği Ve Yapıtlarından Seçmeler. Türkiye İş Bankası Yayınları, Ankara, 1982.

Öz, Mehmet, (31. 05. 2001) "Klasik Dönem Osmanlı Siyasi Düşüncesi: Tarihi Temeller ve Ana İlkeler", Erişim: 05. 11. 2002 [WWW Document], URL http://www.history.hacettepe.edu.tr/archive/siyasidus..htm

Öz,Mehmet, Osmanlı 'da "Çözülme" ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergâh Yayınları, İstanbul,1997.

Platon (Eflatun), Devlet (trc.: S. Eyüboğlu-M. A. Cimcoz), Remzi Kitabevi, İstanbul, 1995.

Rosenthal, Erwin I. J., Ortaçağ'da İslâm Siyaset Düşüncesi (trc.: A. Çaksu), İz Yayıncılık, İstanbul, 1996.

Selen, Hamit Sadi, "Cihannümâ", Kâtip Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, içinde, s. 121-133.

Türek, Ahmet, "Katip Çelebi'nin Fezleketü'l-Akvali Hakkında", Bilgi, C.X1, sy.128 (1957).

Uğur, Ahmet, Osmanlı Siyâset-Nâmeleri, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 2001.

Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin İlmiye Teşkilâtı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.

Ülken, Hilmi Ziya, "Kâtip Çelebi ve Fikir Hayatımız", Kâtip Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınlan, Ankara, 1991, içinde, s.177-193.

Yınanç, Mükrimin Halil, "Fezleket Ekvâl El-Ahyâr Hakkında", (Katip Çelebi Hayatı ve Eserleri Hakkında İncelemeler, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1991, içinde).

Yücel, Yaşar, Osmanlı Devlet Teşkilatına Dair Kaynaklar, Kitâb-i Müstetâb, Kitabu Mesalihi'l müslimîn ve menâji'i'l-mü'minîn, Hırzü'l-mülûk, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1988.