MODERN TÜRK ELEŞTİRİSİNİN TARİHSEL GELİŞİMİNE GENEL BİR BAKIŞ: “OKUMA”NIN DÖNÜŞÜMÜ

Türk modernleşmesinin bir getirisi olarak konumlanan ve kökleri birtakım Tanzimat yazarlarının çeşitli eleştiri metinlerinde bulunan modern Türk eleştirisinin tarihsel gelişim süreci, en başta iki dönem etrafında ele alınabilir. 1866’da başlayan ve 1960’a kadar devam eden ilk dönem, empresyonist (öznel) eleştiri dönemi olarak adlandırılabilir. Sosyolojik eleştiri, tarihsel eleştiri gibi çeşitli ekollerin yer yer görünürlük kazandığı bu döneme empresyonist eleştiri damgasını vurur. Bu dönemin pek çok isminin eleştirilerinde, belirli ölçülerde, empresyonist eleştirinin ilkelerinin somutlaştığı görülür. 1960’ta başlayan, günümüze kadar devam eden ve bilimsel (nesnel) eleştiri dönemi olarak adlandırılabileceğimiz dönemde bilimsel bir tutum değer kazanır, nesnelliğe öncelik tanınır ve hâliyle empresyonist eleştiri tahtından iner. Ayrıca bu dönem, ekollerin konumlanması bağlamında homojen bir nitelik arz etmez; dolayısıyla iki alt dönem çerçevesinde betimlenebilir: Bunlardan ilki Marksist eleştiri dönemi (1960-1980 arası), ikincisi ise çoğulcu eleştiri dönemi (1980 sonrası) olarak adlandırılabilir. 1960-1980 arası dönem her ne kadar yeni eleştiri, ontolojik eleştiri gibi ekollerin atılımlarını içerse de Marksist eleştirinin başatlığı etrafında somutluk kazanır. Yapısalcı eleştiri, anlatıbilimsel eleştiri, feminist eleştiri, biyografik eleştiri gibi çok sayıda ekolün varlık kazandığı 1980’den sonra ise çoğulculuk durumu ortaya çıkar. Bu dönemde hiçbir ekol merkezde yer almaz; “demokratik” bir eleştiri düzeni ortaya çıkar. Çalışmamızda amaç, modern Türk eleştirisinin tarihsel gelişim sürecini, ilgili dönemler etrafında ve genel hatlarıyla betimlemektir. Bu doğrultuda; konuyla ilgili sosyal/kültürel şartlar ele alınacak, dönemsel olarak öne çıkan eleştiri ekollerine ve isimlere değinilecektir.

Anahtar Kelimeler:

Modern Türk eleştirisi, eleştiri ekolleri, Türk eleştirmenler, edebiyat, edebiyat eleştirisi

AN OVERVIEW OF THE HISTORICAL DEVELOPMENT OF MODERN TURKISH CRITICISM: TRANSFORMATION OF “READING”

The process of the historical development of modern Turkish criticism, which is situated as a return of Turkish modernization and whose roots are found in various criticism texts of some Tanzimat writers, can be considered around two periods in the first place. The first period, which began in 1866 and continued until 1960, can be called the period of impressionistic (subjective) criticism. Impressionist criticism marks this period in which various schools such as sociological criticism and historical criticism gained visibility in some places. In the criticisms of many names of this period, to some extent, it is seen that the principles of impressionist criticism are concrete. In the period which started in 1960, continued until today and can be called as the period of scientific (objective) criticism, a scientific attitude gains value, objectivity is given priority and thus, the throne of impressionist criticism decreases. Moreover, this period is not homogeneous in terms of positioning of schools; therefore, it can be described in two sub-periods: the first (1960-80) is the period of Marxist criticism and the second (post-1980) is the period of pluralist criticism. Although the period between 1960-80 included the breakthroughs of schools such as new criticism and ontological criticism, it became concrete about the dominance of Marxist criticism. After 1980, when many schools such as structuralist criticism, narrative criticism, feminist criticism, and biographical criticism came into existence, pluralism emerged. During this period, no school is in the center; a democratic order emerges. The aim of our study is to describe the historical development process of modern Turkish criticism around related periods and in general terms. In this respect, social/cultural conditions related to the subject will be discussed and the schools and names of criticism that will come into prominence periodically will be mentioned.

Keywords:

Modern Turkish criticism, school of criticism, Turkish critics, literature, literary criticism,

PDF

___

Ataç, Nurullah (1954). Ararken. İstanbul: Varlık Yayınları.
Ataç, Nurullah (2000). Diyelim. İstanbul: Can Yayınları.
Ataç, Nurullah (1960). Günce. İstanbul: Varlık Yayınları.
Auerbach, Erich (2019). Mimesis: Batı Edebiyatında Gerçekçiliğin Tasviri. (Çev. Herdem Belen, Hüseyin Ertürk). İstanbul: İthaki Yayınları.
Ayvazoğlu, Beşir (2000). Ömrüm Benim Bir Ateşti: Ahmet Haşim’in Hayatı, Sanatı, Estetiği, Dramı. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Barry, Peter (2002). Beginnig Theory: An Introduction to Literary and Culturel Theory. Manchester: Manchester University Press.
Belge, Murat (2018). Şairaneden Şiirsele: Türkiye’de Modern Şiir. İstanbul: İletişim Yayınları.
Beşir Fuat (2011). Victor Hugo. (Haz. Kemal Bek). İstanbul: Özgür Yayınları.
Bezirci, Asım (2003). Bilimden Yana. İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
Bezirci, Asım (1997). Halk ve Sosyalizm İçin Kültür ve Edebiyat. İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
Bezirci, Asım (2013). İkinci Yeni Olayı. İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
Bezirci, Asım (1996). Sosyalizme Doğru: Geçmişten Geleceğe II. İstanbul. Evrensel Basım Yayın.
Birkan, Tuncay (2019). Dünya ile Devlet Arasında Türk Muharriri: 1930-1960. İstanbul: Metis Yayınları.
Cemal Süreya (2011). Şapkam Dolu Çiçekle: Toplu Yazılar I. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Cöntürk, Hüseyin (1962). “Ataç Deyince”. Ataç, 3: 29-30.
Cöntürk, Hüseyin; Bezirci, Asım (1961). Turgut Uyar/Edip Cansever: 2 İnceleme. İstanbul: de Yayınları.
Çetin, Nurullah (2011). “Ziya Paşa”: 127-199. Tanzimat Edebiyatı. (Haz. İsmail Parlatır vd.). Ankara: Akçağ Yayınları.
Dervişcemaloğlu, Bahar (2014). Anlatıbilime Giriş. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Ercilasun, Bilge (2006). “Servet-i Fünûn Edebiyatında Tenkit”: 489-582. Servet-i Fünûn Edebiyatı. (Haz. İsmail Parlatır vd.). Ankara: Akçağ Yayınları.
Ergülen, Haydar (2015). “‘Onların Dilini Giyinmeyen’ Bir Şair”, https://t24.com.tr/k24/yazi/gultenakin-ozel,442, (Son Erişim Tarihi: 16.12.2019).
Eyüboğlu, Sabahattin (2016). Mavi ve Kara. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları.
Eyüboğlu, Sabahattin (1975). Yunus Emre. İstanbul: Cem Yayınevi.
Fethi Naci (2004). Yaşar Kemal’in Romancılığı. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Fethi Naci (2019). Yüz Yılın 100 Türk Romanı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Gilbert, Sandra M.; Gubar, Susan (2000). The Madwoman in the Attic: The Woman Writer and the Nineteenth-Century Literary Imagination. London: Yale University Press.
Göğebakan, Turgut (2004). Tarihsel Roman Üzerine. Ankara: Akçağ Yayınları.
Güngör, Bilgin (2019). Anlatıyı “Yapı”dan Okumak: Çağdaş Türk Roman ve Hikâyesinin Yapısı. Çanakkale. Paradigma Akademi Yayınları.
Güngör, Bilgin (2019). “Hilmi Yavuz Eleştirisine Bir ‘Giriş’ Denemesi”. Mahur Beste, 7: 30-35.
Gürpınar, Hüseyin Rahmi (1998). “Tenkit”: 262-267. Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Mektupları ve Tiyatro Eleştirileri. (Haz. Abdullah Tanrınınkulu, Gülçin Tanrınınkulu). İstanbul: Özgür Yayınları.
Jahn, Manfred (2012). Anlatıbilim. (Çev. Bahar Dervişcemaloğlu). İstanbul: Dergâh Yayınları.
Jameson, Fredric (1992). Postmodernism or The Cultural Logic of Late Capitalism. New York: Verso.
Jung, Carl Gustav (2013). Dört Arketip. (Çev. Zehra Aksu Yılmazer). İstanbul: Metis Yayınları.
Jusdanis, Gregory (1998). Gecikmiş Modernlik ve Estetik Kültür: Milli Edebiyatın İcat Edilişi. (Çev. Tuncay Birkan). İstanbul: Metis Yayınları.
Kaplan, Mehmet (2018). Tanpınar'ın Şiir Dünyası. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Kaplan, Mehmet (2011). Tevfik Fikret: Devir-Şahsiyet-Eser. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Köprülü, Fuad (2014). Edebiyat Araştırmaları I. İstanbul: Alfa Basım Yayım.
Köprülü, Fuad (2007). Hayât-ı Fikriyye. (Haz. Cafer Şen, Nurcan Şen). Ankara: Akçağ Yayınları.
Köprülü, Fuad (2018). Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. İstanbul: Alfa Basım Yayım.
Lanson, Gustave (2017). Edebiyat Tarihinde Usûl: Edebî Metin ve İnsan. (Çev. Yusuf Şerif Kılıçel). İstanbul: Büyüyenay Yayınları.
Marx, Karl; Engels, Friedrich (2009). Yazın ve Sanat Üzerine. (Haz. Muzaffer İlhan Erdost). Ankara: Sol Yayınları.
Moran, Berna (2007). Edebiyat Kuramları ve Eleştiri. İstanbul: İletişim Yayınları.
Moran, Berna (2014). Türk Romanına Eleştirel Bir Bakış II. İstanbul: İletişim Yayınları.
Namık Kemal (2005). Celaleddin Harzemşah. (Haz. Oğuz Öcal). Ankara: Akçağ Yayınları.
Namık Kemal (1993). “Lisan-ı Osmanî’nin Edebiyatı Hakkında Bazı Mülâhazâtı Şâmildir”: 183-192. Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II. (Haz. Mehmet Kaplan, İnci Enginün, Birol Emil). İstanbul: Marmara Üniversitesi Yayınları.
Okay, Orhan M. (2010). Bir Hülya Adamının Romanı: Ahmet Hamdi Tanpınar. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Oppermann, Serpil (2006). Postmodern Tarih Kuramı: Tarihyazımı, Yeni Tarihselcilik ve Roman. Ankara: Phoenix Yayınevi.
Özgül, M. Kayahan (2006). Dîvan Yolu’ndan Pera’ya Selâmetle: Modern Türk Şiirine Doğru. Ankara: Hece Yayınları.
Parla, Jale (2015). Babalar ve Oğullar: Tanzimat Romanının Epistemolojik Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
Parla, Jale (2014). “Tarihçem Kâbusumdur! Kadın Romancılarda Rüya, Kâbus, Oda, Yazı”: 179-200. Kadınlar Dile Düşünce: Edebiyat ve Toplumsal Cinsiyet. (Haz. Jale Parla-Sibel Irzık). İstanbul: İletişim Yayınları.
Plehanov, G. V. (1967). Sanat ve Sosyalizm. (Çev. Selim Mimoğlu). İstanbul: Sosyal Yayınlar.
Politzer, Georges (2008). Felsefenin Temel İlkeleri. (Çev. Erol Esençay). İzmir: İlya İzmir Yayınevi.
Pospelov, Gennady (2005). Edebiyat Bilimi. (Çev. Yılmaz Onay). İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
Recaizade Mahmut Ekrem (2014). Takdîr-i Elhân/Kudemadan Birkaç Şair/Pejmürde/Takrizat. (Haz. Hakan Sazyek, Tolga Bayındır, Esra Sazyek, Doğan Evecen). Kocaeli: Umuttepe Yayınları.
[Ran], Nâzım Hikmet (2012). Sanat ve Edebiyat Üstüne. (Haz. Aziz Çalışlar). İstanbul: Evrensel Basım Yayın.
Rifat, Mehmet (2008). Bizim Eleştirmenlerimiz. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
Rifat, Mehmet (1990). Dilbilim ve Göstergebilimin Çağdaş Kuramları. Düzlem Yayınları.
Rifat, Mehmet (2012). Entelektüel Anlatıyı mı Savunuyorum?. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
Sainte-Beueve, Charles Augustin (1952). Pazartesi Konuşmaları: Seçmeler I. (Çev. Fehmi Baldaş). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (1977). Edebiyat Üzerine Makaleler. (Haz. Zeynep Kerman). İstanbul: Dergâh Yayınları.
Tanpınar, Ahmet Hamdi (2016). Hep Aynı Boşluk. (Haz. Erol Gökşen). İstanbul: Dergâh Yayınları.
Tekin, Mehmet (2018). Roman Sanatı I: Romanın Unsurları. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Tekin, Mehmet (2014). Romancı Yönüyle Peyami Safa. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Todorov, Tzvetan (2008). Poetikaya Giriş. (Çev. Kaya Şahin). İstanbul: Metis Yayınları.
Tunalı, İsmail (2002). Sanat Ontolojisi. İstanbul: İnkılâp Kitabevi.
Tural, Şecaattin (2006). “Türk Edebiyatında Eleştiri: Cumhuriyet Devri”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi: Yeni Türk Edebiyatı Tarihi II, Ayrı Basım, 8: 259-310.
Weber, Max (2017). Protestan Ahlâkı ve Kapitalizmin Ruhu. (Çev. Gökhan Rızaoğlu). İstanbul: Oda Yayınları.
Wellek, René; Warren, Austin (1949). Theory of Literature. New York: Harcourt, Brace and Company.
Yalçın, Hüseyin Cahit (2019). Kavgalarım. (Haz. İsmail Alper Kumsar). İstanbul: Ötüken Neşriyat.
Yalçın-Çelik, Sıddıka Dilek (2005). Yeni Tarihselcilik Kuramı ve Türk Edebiyatında Postmodern Tarih Romanları. Ankara: Akçağ Yayınları.
Yücel, Tahsin (2008). Yapısalcılık. İstanbul: Can Yayınları.