Türkiye Türkçesinde Deyimleşmiş Birleşik Duygu Fiilleri

Türkçedeki kalıp sözlerin büyük bir bölümü deyimlerden oluşmaktadır. Geniş bir kullanım alanına sahip olan deyimler anlatım esnasında çekime girip fiil olarak da görev yapabilmektedir. Deyimleşmiş birleşik fiil olarak adlandırılan bu dil birimlerinin önemli bir bölümü hareketten ziyade zihinsel bir devinimi tasvir etmektedir. Zihin fiili veya mental fiil olarak değerlendirilen bu unsurların en önemli alt bileşenlerinden biri de duygu fiilleridir. Türkiye Türkçesinde bulunan deyimleşmiş duygu fiillerini tespit etmek ve sınıflandırmak maksadıyla oluşturulan bu çalışmada öncelikle kalıp söz, deyim, deyimleşmiş birleşik fiil, duygu ve duygu fiili kavramları tartışılmıştır. Sonrasında ise nitel araştırma tekniklerinden içerik analizi yöntemi kullanılarak Türkiye Türkçesi deyim sözlükleri taranmış ve duygu ifadesi taşıyan deyimleşmiş birleşik filler belirlenmiştir. Belirlenen birleşik fiiller yüklemleri esas alınarak alfabetik olarak sıralanmıştır. Duygu fiilleri iki aşamalı bir değerlendirmeye tabi tutulmuştur. Birinci aşamada fiilin taşıdığı duygu ifadesi olumlu (+) ve olumsuz (-) olarak değerlendirilmiş, ikinci aşamada fiile hâkim olan duygu, temel duygular bağlamında belirlenmiştir. Çalışmada, duygu ifadesi taşıyan 707 deyimleşmiş birleşik fiil tespit edilmiştir. Bir kısmı birden çok duyguyu yansıtan bu fiillerden 201’i (%27,6) olumlu, 507’si (%69,6) olumsuz, 20’si (%2,7) ise kullanıldıkları bağlama göre hem olumlu hem de olumsuz duygu ifadesi taşımaktadır. Ayrıca çalışmaya dâhil edilen fiillerde 70 farklı duygu tespit edilmiştir. Ortaya çıkan tabloda olumsuz duygu fiilleri ile üzüntü, öfke, korku gibi olumsuz duyguların ağırlığı dikkat çekmektedir. Bu durum Türk kültüründe olumlu duyguların nispeten daha açık, olumsuz duyguların ise metaforlar vasıtasıyla örtük bir şekilde ifade edildiğini ortaya koymaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Duygu fiilleri, deyimleşmiş birleşik fiiller, deyim, mental fiiller.

Idiomized Compund Emotional Verbs in Turkey Turkish

Most of the formulaic words in Turkish are idioms. Idioms, which have a wide range of usage, can also function as verbs by inflection during narration. An important part of these language units, which are called idiomized compound verbs, describe a mental movement rather than movement. One of the most important sub-components of these elements, which are considered as mental verbs or mental verbs, are emotional verbs. In this study, which was created with the aim of identifying and classifying the idiomized compund emotional verbs in Turkey Turkish, firstly, the concepts of phrase, idiom, compound verb, emotion and emotion verb were discussed, and then the emotional verb predicates obtained as a result of scanning various dictionaries were listed alphabetically. . The detected emotional verbs were subjected to a two-stage evaluation. In the first stage, the emotion expression of the verb was evaluated as positive (+) and negative (-), and in the second stage, the emotion that dominates the verb was determined in the context of basic emotions. In this study, 707 idiomized compound verbs with emotion expressions were identified. Of these verbs, some of which reflect more than one emotion, 201 (27.6%) are positive, 507 (69.6%) are negative, and 20 (2.7%) are both positive and negative emotional expressions depending on the context in which they are used. carries. In addition, 70 different emotions were identified in the verbs included in the study. In the resulting table, the weight of negative emotion verbs and negative emotions such as sadness, anger, fear draw attention. This situation reveals that in Turkish culture, positive emotions are expressed relatively more openly and negative emotions are expressed implicitly through metaphors.

Keywords:

Emotion verb, idiomized compound verb, idiom, mental verb.,

PDF

___

Ahanov, K. (2013). Dil Bilimin Esasları (çev. Murat Ceritoğlu). Ankara: TDK Yayınları.
Aksan, D. (2017). Her Yönüyle Dil. Ankara: TDK Yayınları.
Aksan, D. (2017). Türkçenin Gücü. İstanbul: Bilgi Yayınları.
Aksoy, Ö. A. (2021). Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İnkılap Yayınları.
Argunşah, M. ve Boz, F. (2022). 15. Yüzyıl Anadolu Türkçesinde Negatif Temel Duygu Fiilleri. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 8(17), 208-225.
Arnold, M. B. (1960). Emotions and Personality. New York: Columbia University Press.
Ashforth, B. E. & Humphrey, R. H. (1995). Emotion in the Workplace: A reappraisal. Human Relations, 48(2), 97–125.
Bayraktar, S. (2017). Bulgarca Sözlüğünde Yer Alan Türkçe Mental Fiiller Üzerine. (ed. Rasim Özyürek ve diğerleri). XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildiriler Kitabı (458-466). Ankara: Meteksan Matbaacılık Yayınları.
Bilgegil, K. (1984). Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Dergâh Yayınları.
Bilgin Aksoy, G. (2021). Azerbaycan Türkçesinde Mental Fiiller. Doktora Tezi. Ankara: Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi.
Bilgin Aksoy, G. (2022). Azerbaycan Türkçesinde Duygu Fiillerinin Anlam Ailimsel Yapı Görünümleri. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (29), 72-87.
Cabanac, M. (2002) What is Emotion? Behavioral Processes, 60, 69-83.
Cüceloğlu, D. (2020). İnsan ve Davranışı. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Çakar, U. ve Arbak, Y. (2004). Modern Yaklaşımlar Işığında Değişen Duygu Zekâ İlişkisi ve Duygusal Zeka. Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 6(3), 23-48.
Çelik, N. (2022). Dîvânu Lugâti’t-Türk’te Geçen Temel Duygu Fiillerinin Derleme Sözlüğü’ndeki Durumu Üzerine Bir Değerlendirme. Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, (57), 143-156.
Dantzer, R. (1989). The Psychosomatic Delusion. New York: The Free Press.
Darwin, C. (1897). The Expressions of the Emotions in Man and Animals. New York: D. Appleton and Company. Dizdaroğlu, H. (1963). Türkçede Fiiller. Ankara: TDK Yayınları.
Doğan, L. ve Erdin, C. (2021). Gagauz Türkçesinde Mental Fiiller. International Journal of Languages’ Education and Teaching, 9(2), 191-221.
Dolati Darabadi, Mina (2018), Nehcü’l Feradis’te Mental Fiiller. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 3(1), 85-113.
Ediskun, H. (2003). Türk Dilbilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi.
Ekman, P. (1982). What Emotion Categories or Dimensions Can Observers Judge from Facial Behavior? In Emotions in the Human Face (ed. P. Ekman). New York: Cambridge University Press.
Ekşioğlu, S. ve Karadağ, F. N. (2021). Kitābu Evsāfı Mesācidi'ş-Şerife’deki Mental Fiiller Üzerine Bir İnceleme. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2(2), 94-109.
Erdin, C. ve Doğan, L. (2021). Gagauz Türkçesinde Mental Fiiller. International Journal of Languages Education and Teaching, 7(2), 191-221.
Fakirullahoğlu, M. A. İ. (2021). Kırgız Türkçesinde Duygu Fiillerinin Semantik Yapısı ve Etimolojisi Üzerine Bir İnceleme. Turkish Studies-Language, 16(4), 2281-2302.
Fakirullahoğlu, M. A. İ. (2022). Kazak Türkçesinde Duygu Fiilleri. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 11(3), 991-1016.
Feldman, R. S. (1996). Understanding Psychology. New York: McGraw Hill Inc.
Frijda, N. H. (1987). Comments On Oatley And Johnson-Laird’s Towards a Cognitive Theory of Emotions. Cognition & Emotion. 1, 51-58.
Fromme, D. K., & O'Brien, C. S. (1982). A Dimensional Approach to the Circular Ordering of the Emotions. Motivation and Emotion, 6(4), 337–363.
Geeraerts, D. (2002). The İnteraction of Metaphor and Metonymy in Composite Expressions. (eds. René Dirven & Ralf Pörings), Metaphor and Metonymy in Comparison and Contrast. Berlin: Mouton de Gruyter. Gencan, T. N. (2001). Dilbilgisi. Ankara: Ayraç Yayınları.
Gibbs, R. W. (1994). The Poetics of Mind: Figurative Thought, language and Understanding. New York: Cambridge University Press.
Goleman, D. (2012). Duygusal Zekâ Neden IQ’dan Daha Önemlidir? İstanbul: Varlık Yayınları.
Göğüş, B. (1963). Türkçede Bileşik Kelime Oluşumu ve Nasıl Yazılması Gerektiği. TDAY-Belleten, 10, 245-264.
Gökdayı, H. (2020). Türkçede Kalıp Sözler. İstanbul: Kriter Yayınları.
Gray, J. A. (1982). The Neuropsychology of Anxiety. Oxford: Oxford University Press.
Günay, V. D. (2007). Sözcükbilime Giriş. İstanbul: Multilingual Yayınları.
Hatiboğlu, V. (1963). Kelime Grupları ve Kuralları. TDAY-Belleten, 11, 203-244.
Hirik, (2018). Türkiye Türkçesinde Mental Fiiller. Ankara: TKAE Yayınları.
Izard, C. E. (1971), The Face of Emotion. New York: Appleton-Century-Crofts.
İbe Akcan, P. (2004). Türkçe Ruh Durumu Eylemleri İçin Bir Sınıflama Önerisi. Dil ve Edebiyat Dergisi, 1(1), 35-45. İlter, E. (2019). Karahanlı Türkçesinde Duygu Fiilleri. Doktora Tezi. Ankara: Hacettepe Üniversitesi.
James W. (1884). What is an Emotion? Oxford University Press. 9 (34), 188-205.
Karaağaç, G. (2009). Türkçenin Söz Dizimi. İstanbul: Kesit Yayınları.
Karahan, L. (1999). Türkçede Söz Dizimi. Ankara: Akçağ Yayınları.
Koç, N. (1996). Yeni Dilbilgisi. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
Kononov, A. N. (1995). Türk Dili Grameri. İstanbul: Multilingual Yayınları.
Korkmaz, Z. (1998). Türkçede Birleşik Fiiller ve Anlam Kaymaları. 559, 3-14.
Korkmaz, Z. (2007). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: TDK Yayınları.
Kuban, S. (2020). Eski Türkçe Metinlerinden Örneklerle Mental Fiil Teorisi. Konya: Palet Yayınları.
Kükey, M. (1972). Uygulamalı Örneklerle Türkçede Fiiller. Ankara: Ongun Kardeşler Matbaası.
Lui, D. (2008). İdioms. New York: Routlege.
Mansuroğlu, M. (1958). Türkiye Türkçesinde Birleşim ve Yazılışları Üzerine. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 8, 28-43.
McDougall, W. (1926). An Introduction to Social Psychology. Boston: Luce.
Mowrer, O. H. (1960). Learning Theory and Behavior. New York: Wiley.
Oatley, K & Johnson-Laird, P. N. (1987). Towards a Cognitive Theory of Emotions. Cognition & Emotion, 1, 29-50.
Ortony, A. & Turner, T. J. (1990), What’s Basic About Basic Emotions? Psychological Review, 97(3), 315-331.
Özeren, M. ve Alan, İ. (2018). Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 61, 203-224.
Özkan, A., Toker, M. ve Aşçı, D. U. (2016). Türkiye Türkçesi Söz Dizimi. Konya: Palet Yayınları.
Öztürk, D. (2008). Türkiye Türkçesinde Anlamca Kaynaşmış-Deyimleşmiş Birleşik Fiiller. Ankara: TDK Yayınları.
Panksepp, J. (1982). Towards a General Psychobiological Theory of Emotions. The Behavioral and Brain Sciences, 5, 407-467.
Plutchik, R. (1980). A General Psychoevolutionary Theory of Emotion. In Theories of emotion. New York: Academic Press.
Püsküllüoğlu, A. (1995). Türkçe Deyimler Sözlüğü. Ankara: Arkadaş Yayınları.
Russell, J. (1991). Culture And Categorization of Emotions (PDF). Psychological Bulletin. 110 (3), pp. 426–450.
Sayar, K. ve Dinç, M. (2018). Psikolojiye Giriş. İstanbul: Dem Yayınları.
Schachter, S. & Singer, J. (1962). Cognitive, Social and Physiological Determinants of Emotional State. Psychological Review, 69(5), 379–399.
Scherer, K. R. (2005). What are Emotions? And How An They Be Measured? Social Science Information, 44(4), 695–729.
Sebzecioğlu, T. (2016). Dilbilim Kavramlarıyla Türkçe Dilbilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları.
Sinan, A. T. (2015). Türkçenin Deyim Varlığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
Soydan, S. (2018). Tarama Sözlüğünün İlk İki Cildindeki Duygu Fiilleri Üzerine Bir Değerlendirme. Turkish Studies, 13(5), 471-493.
Soydan, S. ve Özkan, A. (2021). Kutadgu Bilig'de Tespit Edilen Bazı Duygu Fiilleri. Söylem Filoloji Dergisi, 6(1), 247-257.
Şahin, S. (2012). Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 1(4), 45-62.
Şahin, S. (2013). Eski Türkçede Duygu Fiilleri. İçinde Mustafa Arslan (Ed.) Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Kongresi Bildiri Kitabı II, 341-349.
Şen, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. Ankara: TDK Yayınları.
Tomkins, S. (1984). Affect theory. (eds. K. R. Scherer & P. Ekman) In Approaches to Emotion New York: Academic Press.
Yaylagül, Ö. (2010). Türkiye Türkçesinde Duygu Fiilleri. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 7(4), 100-111. Yıldız, H. (2016). Eski Uygurcada Mental Fiiller. Ankara: Gazi Üniversitesi.
Yusipova, R. (1966). Türkçede Deyimler ve Birleşik Fiiller. XI. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler. Ankara: TDK Yayınları.
Yüceol Özezen, M. (2001). Türkçe Deyimler Üzerine Birkaç Söz. Türk Dili, 600, 869-879.
Watson, J. B. (1930). Behaviorism. Chicago: University of Chicago Press.
Watson, D. & Tellegen, A. (1985). Toward A Consensual Structure of Mood. Psychological Bulletin. 98 (2), 219–235.
Watt-Smith, T. (2022). Duygular Sözlüğü. İstanbul: Kolektif Yayınları.
Weiner, B. & Graham, S. (1984). An Attributional Approach to Emotion Development (ed. C.E. Izard). Emotions, cognition and behavior. New York: Cambridge University Press.
Wierzbicka, A. (1992). Defining Emotion Concepts. Cognitive Science, 16(4), 539–581.
Wundt, W. (1897). Outlines of Psychology. Leipzig.
İnternet Kaynakları
TDK Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. https://sozluk.gov.tr/ [Erişim Tarihi: 29.01.2023].