Osmanlı Devleti, milliyetçilik akımını kendisi için bir tehdit olarak görmüş ve tebaasını Osmanlıcılık siyaseti ile bir arada tutmaya çalışmıştır. Millet-i Osmaniye siyaseti ciddi olarak II. Abdülhamit döneminde doğmuştur. Vatan, millet kavramları ile Türk tarihi ve kültürüne ilgi XIX. yüzyılın ikinci yarısında başlamış olsa da Türk milliyetçiliği düşüncesi esasen II. Meşrutiyet döneminde ortaya çıkmıştır. Gaspıralı İsmail Bey ise hayatını Türklüğe adamıştır. Tercüman gazetesiyle Rusya’daki Türklerin sesi olmuş, Osmanlı Devleti’nde de ilgiyle takip edilmiştir. Ancak Osmanlı Devleti’nin Osmanlıcılık siyaseti nedeniyle Gaspıralı İsmail Bey’le ilişkisi hep mesafeli olmuş, bir dönem gazetesinin Osmanlı Devleti sınırları içerisine girmesi dahi yasaklanmıştır. Gaspıralı İsmail Bey’in gayretleriyle bu yasak kaldırılmış, kendisine Mecidi nişanı verilmişse de Osmanlı Devleti ile ilişkileri kendisi açısından istediği seviyede ve destekleyici olmaktan çok uzak kalmıştır. Bu çalışmada; yapılan arşiv araştırması sonucunda ilk kez ortaya çıkarılan ve daha önce yayımlanmayan Gaspıralı İsmail Bey’in Tercüman’ın yasağının kaldırılması için izin istediği, gazetede çıkan Ermenilerle ilgili haberler yüzünden uyarıldığı ve 1907 yılında İskenderiye dönüşünde İstanbul’da yakından takip edildiği, neler yaptığı ve kimlerle görüştüğünün rapor edildiğine dair belgeler okuyucuya sunulmuştur.