TÜRK KÜLTÜRÜNDE ATEŞ VE OCAK İYELERİ

Türk kültüründe "ateş" ve "ocak", etrafında oluşan çeşitli inanış ve uygulamalar neticesinde bir kült halini almıştır. "Ateş" ve "ocak"ın hâkim bir ruhu olduğuna inanılmış ve genel olarak bu ruha "ateş ve ocak iyesi" adı verilmiştir. Ateş ve ocak iyesinin canlı olduğuna inanıldığı için de bu iyeye bir canlıya davranılır gibi davranılmış, hatta bu iyeye birtakım insan vasıfları da yüklenmiştir. Ancak Türk dünyasında ateş ve ocak iyesine genel olarak "ot ana" diye hitap edilmiş ve bu iye kadın gibi tasvir edilmiştir. Türk kültüründe ateş ve ocak iyesi, bu özelliklerinin yanı sıra tanrısal ve aracı bir pozisyonda yer almıştır. Bundan dolayı da ateş ve ocak etrafında bir takım kurallar ve tabular oluşmuştur. Makalede, "ateş ve ocak iyesi", antropomorfik yönü, kadın görünümü, etrafında oluşan kural ve tabular ve zararlı ruhlarla olan ilişkisi açısından ele alınıp değerlendirilecektir.

In Turkish culture "fire" and "hearth" has become a cult as a result formed around the various beliefs and practices. It is believed to be familiar spirit of fire and hearth and called "familiar spirit of fire and hearth" to this spirit in general. Because familiar spirit of fire and hearth is believed to be alive, it has been treated like a creature is treated this familiar spirit, insomuch that it was loaded with some human characteristics to this familiar spirit. But, it is called "ot ana" to the familiar spirit in the Turkish world in general and this familiar spirit is illustrated like a woman. In addition to these features, the familiar spirit of fire and hearth in the Turkish culture situated in a divine and in-between position. Some rules and taboos has been formed around the fire and hearth on account of this. In the article, the familiar spirit of fire and hearth will be evaluated in terms of antropomorphic aspect, female appearance, formed around the rules and taboos and its relationship with the harmful spirit.

PDF

___

ARIK, Durmuş (2005a). Hıristiyanlaştırılan Türkler (Çuvaşlar), Ankara: Aziz Andaç Yayınları.

ARIK, Durmuş (2005b). Azerbaycan Türklerinin Dini Tarihi ve Halk İnanışları, Ankara: Öztepe Matbaacılık.

ATAMAN, Sadi Yaver (1992). Eski Türk Düğünleri, Ankara: Kültür Bakanlığı BAYAT, Fuzuli (2007b). Türk Mitolojik Sistemi (Kutsal Dişi-Mitolojik Ana, Umay Paradigmasında İlkel Mitolojik Kategoriler-İyeler ve Demonoloji), Cilt: 2. İstanbul: Ötüken Neşriyat A.Ş.

BEYDILI, Celal (2005). Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, (Çeviren: Eren Ercan), Ankara: Yurt Kitap-Yayın.

BUTANAYEV, V. Ya. (1997). "Kult Ognya ı Hakasov", Vestnik Hakasskogo Gosudarstvennogo Universiteta İm. N. F. Katanova, Vıpusk III, Seriya 3, Abakan, 3-7.

ÇETİN, Çulpan Zaripova (2007). "Tatar Türklerinde Mitolojik Varlıklarla İlgili Mitler ve İnanışlar (İyeler ve Yaratıklar)", Bilig, 43: 1-32.

DIRENKOVA, N. P. (1927). "Kult Ognya u Altaytsev i Teleüt", Sbornik Muzeya Antropologii i Etnografi, Leningrat, T. VI, 63-77.

DILEK, İbrahim (2007). "Sibirya Türklerinde Ateşle İlgili İnançlar, Törenler ve Bazı Efsaneler", Bilig, 43: 33-54.

DURANLI, Muvaffak (2004). Yakut Efsaneleri, Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir (Yayımlanmamış Doktora Tezi).

DURANT, Will (1980). Medeniyetin Temelleri, (Çeviren: Nejat Muallimoğlu), İstanbul: Boğaziçi Basım ve Yayınevi.

DURKHEIM, Emile (2005). Dini Hayatın İlkel Biçimleri, (Çeviren: Faruk Aydın), İstanbul: Ataç Yayınları.

HOPPAL, Mihaly (2001). "Sibirya Şamanizminde Doğa Tapınımı", (İngilizce'den Çeviren: Prof. Dr. Gürbüz Erginer), Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakütesi Dergisi, 41: 209-225.

İNAN, Abdülkadir (1998). Makaleler ve İncelemeler, I. Cilt, Ankara: TTK İNAYET, Alimcan (2007). Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi Yalmavuz/Celmoğuz, İzmir: Külcüoğlu Kültür Merkezi Yayını.

KAFESOĞLU, İbrahim (1980). Eski Türk Dini, Ankara: Kültür Bakanlığı Yay. Kâşgarlı Mahmûd (2005). Divânü Lugâti't-Türk, (Çeviri, Uyarlama, Düzenleme: Seçkin Erdi, Serap Tuğba Yurteser), İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

KATANOV, N.F. (2000). Tallap Alğan Pılıg Toğıstarı- Hakas Folklorının Paza Etnografiyasının Tekstteri, Ankara: Türksoy Yayınları.

KATANOV, N.F. (2004). Türk Kabileleri Arasında, (Çeviren: Attila Bağcı), Konya: Kömen Yayınları.

KAYIPOV, Sulayman Turduyeviç (2002). "Avesta ve Orta Asya Türk Folkloru", VI. Milletlerarası Türk Halk Kültürü Kongresi Son Elli Yılda Türkiye Dışındaki Türk Halk Kültürü Çalışmaları Seksiyon Bildirileri, Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürlerini Araştırma ve Geliştirme Genel Müdürlüğü Yayınları, 165-173.

KIRCI, Emine (1998). "Türk Kültüründe Ateşle İlgili İnanışlar", Folkloristik: Prof. Dr. Dursun Yıldırım Armağanı, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 398-407.

KURBATSKIY, G. N. (2001). Tuvintsı v Svoem Folklore IstorıkoEtnolografiçeskiye Aspektı Tuvınskogo Folklora, Kızıl: Tuvinskoye Knijnoye İzdatelstvo.

KUMARTAŞLIOĞLU, Satı (2012). Türk Kültüründe Ateş ve Ocak Kültü, Balıkesir Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Balıkesir (Yayımlanmamış Doktora Tezi).

ÖZTÜRK, Özhan (2009). Folklor ve Mitoloji Sözlüğü, Ankara: Phoneix Yay. ROUX, J. P. (2005). Orta Asya'da Kutsal Bitkiler ve Hayvanlar, İstanbul: Kabalcı Yayınevi.

SEROŞEVSKY, V.L. (2007). Saka Yakutlar, (Rusça'dan Çeviren: Arif Acaloğlu), İstanbul: Selenge Yayınları.

STONE, Merlin (2000). Tanrılar Kadınken, (Çeviren: Nilgün Şarman), İstanbul: Payel Yayınevi.

TOKAREV, Sergei Aleksandrovich (2006). Dünya Halklarının Dinler Tarihi, İstanbul: Ozan Yayıncılık. Türkçe Sözlük (2005). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.

YOLOĞLU, Güllü (2000). "Tabiat Kültü Ateş, Nevruz ve Şamanizm", Türk Dünyasında Nevruz Üçüncü Uluslararası Bilgi Şöleni Bildirileri (18-20 Mart 1999, Elazığ), Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 391-399.