Osmanlı Devleti'nde idari taksimat alanındaki düzenlemelerin taşradaki yansımaları: Vakfıkebir, Şarlı ve Tonya örneği (1840– 1918)

Bu çalışma, Osmanlı Devleti’nin taşra idaresi tarihine katkı amacı taşımaktadır. Bu amaç ekseninde birbirlerine komşu olan Vakfıkebir, Şarlı ve Tonya yerleşimlerinin Tanzimat’la başlayan modernleşme süreci ile kaza olmak veya nahiye olarak kalmak için birbirleriyle veya devlet kurumları ile giriştikleri mücadelenin tarihî süreci yanında bu mücadelenin ardında yatan mahallî etkenler de saptanmaya çalışılmıştır. Çalışmada, yerel eşrafın idarî taksimat alanındaki modernleşme hareketlerini biçimlendirmek için gösterdikleri azami gayret göz önüne alınarak mücadelenin toplumsal-siyasal zemini anlaşılmaya çalışılmıştır. Konu, arşiv belgelerinin yanı sıra yöre hakkında sahip olduğumuz yaşam tecrübesine dayalı bilgi birikimi ile de desteklenmiş; böylece gelişmelerin arkasındaki gerçek sebepler ortaya konulmaya çalışılmıştır.

Reflections of regulations in governmental sections on provinces in theOttoman Empire: Examples of Vakfıkebir, Şarlı asnd Tonya (1840-1918)

In this study, It is aimed to contribute to the history of Ottoman Empire’s provincial government. Accordingly it is tried to determine the local factors lying behind the struggles of settlements of Vakfıkebir, Şarlı and Tonya, which became neighbours with the process of modernization that started with the Reforms, to become kaza or to stay as nahiye as well as the historical process of these struggles. This study tries to understand the social-political background of the struggles, considering the utmost efforts local notables showed to shape the modernization movement in governmental sections. The subject is supported by the knowledge based on our life experience in the region, as well as archive documents; so it is tried to reveal the real factors behind the developments.

PDF

___

Başbakanlık Osmanlı Arşivi [BOA, İstanbul]
Bâb-ı Asafî Defterhâne-i Âmire [A.DFE], Defter No 85; 595.
Mâliyeden Müdevver Defterler [MAD], Defter No 828; 10156/99; 9720.
Trabzon Ahkâm Defterleri [TAD], Defter No 2/171; 1/118-2; 1/34-3; 3/93-1; 7/93. Cevdet-Dâhiliye, 586.
Dâhiliye Nezâreti Muhaberât-ı Umûmîye İdaresi Belgeleri [DH.MUİ], 28-2/14; 28-2; 28-2/14, 808.
Dâhiliye Nezâreti İdare [DH.İD], 124-2/90; 183-1/13.
Dâhiliye Nezâreti Hapishaneler Müdiriyeti [DH.MB.HPS.M], 34/99.
Dâhiliye Nezâreti Dâhiliye Mektubî [DH.MKT], 1865/52.
İrade Dâhiliye [İ.DH], 63016; 1500/1331.Ş.47; 65745.
İrade Meclis-i Mahsus [İ.MMS], 123/5285.
İrade, Meclis-i Vâlâ [İ.MVL], 7647.
Meclis-i Vâlâ [MVL], 215/9; 167/118; 573/5; 586/9; 588/62; 612/63.
Şûrâ-yı Devlet Evrakı [ŞD], 1828/11; 1828/27.
Yıldız, Resmî Maruzat [YA.RES], 3505.
Tapu Kadastro Kuyûd-ı Kadime Arşivi [TK. KKA, Ankara], Tahrir Defterleri [TD], Defter No 29.
Trabzon Şer’iyye Sicilleri [TŞS], Sicil No 1855/19b-1, 3a-4, 67b-1, 67b-2, 68b-1, 69a- 1; 1860/54a-2; 1861/11b-2, 20a-2, 20a-3, 20b-1, 37b-4; 1864/9b-2, 16a-2, 33a-3, 38a-1, 41b-1, 42a-2, 53a-2, 57a-1, 61b-1, 88a-1; 1865/25b-1, 26a-1; 1874/45b-46a; 1905/43b.
Tetkik Eserler
ALBAYRAK Haşim, Of Direnişi, İstanbul 2004.
ALBAYRAK Hüseyin, Trabzon İmâret (Hâtuniyye) Külliyesi, Ankara 1998.
ALTUNBAY Mustafa, “XVIII. Yüzyılda Espiye Madenleri”, Espiye Sempozyumu (Haziran 2006), İstanbul 2007, s.95-128.
AYGÜN Necmettin, Onsekizinci Yüzyılda Trabzon’da Ticaret, İstanbul 2005.
AYGÜN Necmettin, “1850’li Yıllarda Vakfıkebir ve Çevresinde Sosyal ve İktisadî Yapılanma”, Büyükliman (Dergisi), Cilt I/I, Ankara 2008, s.85-93.
AYGÜN Necmettin, “XIX. Yüzyılın Ortalarında Trabzon’da Sosyal Ve İktisadi Yapı”, Karadeniz Araştırmaları, Cilt 5/17, Çorum 2008, s.75-111.
AYGÜN Necmettin, “Osmanlı Devleti’nin Son Zamanlarında Karadeniz’in Güney Kesiminde İktisadî Faaliyetler”, Karadeniz Araştırmaları, Cilt 6/23, Ankara 2009, s.41-76.
AYGÜN Necmettin, “XVIII. Yüzyılda Bir Osmanlı Valisi: Üçüncüoğlu Ömer Paşa ve Muhallefatı”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı 7, Trabzon 2009, s.39-78.
BAL M. Akif, Trabzon’un Yakın Tarihi (1860-1950), Trabzon 2004.
BIJIŞKYAN P. Minas, Pontos Tarihi, Çev. H. D. ANDREASYAN, İstanbul 1998.
BOSTAN Hanefi, XV-XVI. Asırlarda Trabzon Sancağında Sosyal Ve İktisadî Hayat, Ankara 2002.
BOSTAN Hanefi, “XV-XVII. Yüzyıllarda Espiye’nin Sosyal ve İktisadî Tarihi”, Espiye Sempozyumu, İstanbul 2007, s.21-60.
BOSTAN Hanefi, “Fetihten Yunan İsyanına Kadar Doğu Karadeniz Bölgesinin Demografik Yapısı”, Pontus Sorunu, Ankara 2007, s.125-152.
ÇADIRCI Musa, “Tanzimat’ın Uygulaması ve Karşılaşılan Güçlükler”, Tanzimat, Ed. M. SEYİTDANLIOĞLU-H. İNALCIK, Ankara 2006, s.133-140.
ÇADIRCI Musa, Tanzimat Sürecinde Ülke Yönetimi, Ankara 2007.
DEMİREL Muammer, “Belgelerin Diliyle İngiliz Konsolos Raporlarına Göre Trabzon ve Çevresi (1899-1907)”, Trabzon Ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (Trabzon 2001), Trabzon 2002, s.493-506.
EFE Ayla, “Tanzimat’ın Eyalet Reformları 1840-64: Silistre Örneği”, Karadeniz Araştırmaları, Cilt 6/22, Ankara 2009, s.87-113.
EMECEN Feridun, “Trabzon Eyaletinin Batı Sınırları”, Trabzon Tarihi Sempozyumu, (Trabzon 1998), Trabzon 1999, s.159-166.
EMECEN Feridun, “Doğu Karadeniz’de Âyânlık: Tirebolulu Kethüdazâde Mehmed Emin Ağa”, Belleten, Cilt LXV/242, Ankara 2001, s.193-214.
EMECEN Feridun, Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, İstanbul 2009.
EMECEN Feridun, Ağasar Vadisi: Şalpazarı-Beşikdüzü, Trabzon 2010.
EMİROĞLU Kudret, “Vilâyet Salnâmelerine Göre Trabzon’da Bürokrasi ve Eşraf”, Kebikeç, Sayı 14, Ankara 2002, s.155-176.
FALLMERAYER J. Philip, Doğu’dan Fragmanlar, Çev. H. SALİHOĞLU, Ankara 2002.
Goloğlu, Mahmut, Trabzon Tarihi, Trabzon 2000.
GÖKBİLGİN Tayyip, “XVI. Yüzyıl Başlarında Trabzon Livası Ve Doğu Karadeniz Bölgesi”, Belleten, Cilt XXVI/102, Ankara 1962, s.293-337.
HACIFETTAHOĞLU İsmail, “Kurtuluşunun 90. Yılında Vakfıkebir ve Çevresinin Tarihi Üzerine Düşünceler”, Büyükliman, Cilt I/I, Ankara 2008, s.14-24.
İNALCIK Halil, Osmanlı İmparatorluğu Klasik Çağ, Çev. R. SEZER, İstanbul 2004.
İNALCIK Halil, “Tanzimat’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri” Tanzimat, Ed. H.
İNALCIK-M. SEYİTDANLIOĞLU, Ankara 2006, s.109-131.
İNALCIK Halil, Devlet-i ‘Aliyye (Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar-I, 22. Baskı), İstanbul 2009.
İŞBİLİR Ömer, “Savaş ve Bölgesel Ekonomi: İran Savaşlarında Doğu Karadeniz ve Doğu Anadolu”, OTAM, Sayı 21, Bahar 2007, Ankara 2009, s.19-39.
KARAGÖZ Rıza, “Trabzon Valisi Ahmet Aziz Beyin Canik Sancağı’nı Vilâyete Dönüştürme Projesi (1885)”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı 4, Trabzon 2008, s.29-44.
KARPAT Kemal, Osmanlı’da Değişim, Modernleşme ve Uluslaşma, Çev. D. Özdemir, Ankara 2006.
LERMİOĞLU Muzaffer, Akçaabat Tarihi ve Birinci Genel Savaş-Hicret Hatıraları, İstanbul 1949. M. Reşit Tarakçıoğlu, Haz. V.USTA-H.ÖKSÜZ, Trabzon 2008.
MARDİN Şerif, Türk Modernleşmesi, İstanbul 1995.
NAGATA Yuzo, Tarihte Âyânlar, Ankara 1997.
ORTAYLI İlber, İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, İstanbul 1995.
ORTAYLI İlber, “XIX. Yüzyılda Trabzon Merkez Livası Ve Giresun Üzerine Gözlemler”, Bir Tutkudur Trabzon, İstanbul 1997, s.262-280.
ORTAYLI İlber, Tanzimat Devrinde Osmanlı Mahalli İdareleri (1840-1880), Ankara 2000.
ÖZ Mehmet, “XVII. Yüzyılda Osmanlı Devleti”, Türkiye Günlüğü, Sayı 58, Ankara 1999, s.48-53.
ÖZDEMİR Hüseyin, Osmanlı Devletinde Bürokrasi, İstanbul 2001.
ÖZDİŞ Hamdi, “19. Yüzyıl Sonlarında Trabzon Vilâyeti’nde Muhacir ve Yol Meselesi Bağlamında İdarî Taksimat”, Cumhuriyet Tarihi Araştırmaları Dergisi, Cilt 4/8, Ankara 2008, s.5-40.
ÖZDİŞ Hamdi, Taşrada İktidar Mücadelesi: II. Abdülhamid Döneminde Trabzon Vilâyeti’nde Eşraf, Siyaset ve Devlet (1876-1909), Basılmamış Doktora Tezi, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2008.
ÖZDİŞ Hamdi, “Vadide İktidar Oyunları: Of’ta Hâkimiyet Mücadelesi”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, Sayı 6, Trabzon 2009, s.59-80.
ÖZEL Oktay, “Çürüksulu Ali Paşa ve Ailesi Üzerine Biyografik Notlar”, Kebikeç, Sayı 16, Ankara 2003, s.95-144.
ÖZEL Oktay, “Muhacirler, Yerliler ve Gayrimüslimler Osmanlı’nın Son Devrinde Orta Karadeniz’de Toplumsal Uyumun Sınırları Üzerine Bazı Gözlemler”, Tarih ve Toplum Yeni Yaklaşımlar, Sayı 5, İstanbul 2007, s.93-112.
ÖZEL Sebahattin, Millî Mücadelede Trabzon, Ankara 1991.
ÖZKAYA Yücel, 18. Yüzyılda Osmanlı Toplumu, İstanbul 2008.
SARIOĞLAN E. Esin, Tanzimat’ın Trabzon’da Uygulanması 1839-1856, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Karadeniz Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Trabzon 1996.
SAYDAM Abdullah, “Trabzon’un İdarî Yapısı ve Yenileşme Zarureti (1793-1851)”, Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi, Sayı 18, Ankara 2005, s.285- 317.
SÜMER Faruk, Tirebolu Tarihi, İstanbul 1992.
TOPAL Zehra, Akçaabat-Vakfıkebir Öşür Defteri/1850, Ankara 2005.
TOPAL Zehra, “Akçaabat’ın Nahiye Teşkilâtından Kaymakamlığa Dönüştürülmesi”, Karadeniz Tarihi Sempozyumu (25 –26 Mayıs 2005, Trabzon), Basılmamış Bildiri.
TOZLU Selahattin, “19. Yüzyılda Sosyo-Ekonomik Bakımdan Trabzon Limanı”, Trabzon ve Çevresi Uluslararası Tarih-Dil-Edebiyat Sempozyumu (Trabzon 2001), Trabzon 2002, s.381-397.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1869 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 1993.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1871 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 1993.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1873 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 1995.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1874 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 1995.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1875 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 1995.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1876 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 1995.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1877 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 1995.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1878 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 1999.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1879 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 1999.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1881 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 1999.
Trabzon Vilâyeti Salnâmesi, 1888 Yılı, Haz. K. Emiroğlu, Ankara 2002.
TURAN Şerafettin, Osmanlı-İtalya İlişkileri I, Ankara 2000.
YÜKSEL Ayhan, “Trabzon Vilâyetinde Yer Adlarını ve İdarî Yapıyı Değiştirme Teşebbüsleri”, Trabzon Tarihi Sempozyumu (Kasım 1998), Trabzon 2000, s.201- 222.
YÜKSEL Ayhan, Giresun Tarihi Yazıları, İstanbul 2002.
YÜKSEL Ayhan, “Trabzon Valisi Sırrî Paşa’nın 1880 Tarihli Bir Raporuna Göre Doğu Karadeniz’in Önde Gelen Aileleri”, Türklük Araştırmaları Dergisi, Sayı 16, İstanbul 2004, s.179-214.
YÜKSEL Ayhan, Eynesil Tarihi, http://www.gorele.tk/gorele/goreletarihi. html(01.01.10).
SEYİTDANLIOĞLU Mehmet, 1871 Vilâyet Nizâmnâmesi ve Getirdikleri, http://yunus.hacettepe.edu.tr/~mehmets/yerelyonetimmetinleri6.htm(16.10.2009).
YILDIZ Adnan “Meclis Tutanaklarıyla Giresun ve Ordu’nun İl Oluşu” http://www.serander.net/karadeniz-tarihi/421-meclis-tutanaklariyla-giresun-veordunun- il-olusu.html(10.01.10).
http://www.besikduzu.bel.tr/besikduzu/tarihcesi.asp(21.11.2009).
http://www.tonya.gov.tr/default_B0.aspx?cosntent=180(21.11.2009).