ESKİ UYGURCA ORGAN ADLARIYLA OLUŞTURULMUŞKALIPLAŞMIŞ DİL BİRİMLERİ

Dil kullanımında özel bir yeri olan kalıplaşmış dil birimleri, dil sisteminin en önemli parçalarıdır. Bu dil birimleri,bir dilin anlam bilimi, söz dizimi, biçim bilimi yapısı ile ilgili olduğu kadar kültürel ve sosyal yönü ile de ilişkilidir.Dilin birden çok alanını ilgilendiren kalıplaşmış dil birimlerinin modern dillerdeki kullanımının incelenmesininyanında tarihî dillerde de ele alınması önem arz etmektedir. Burada dilbilim çalışmalarında önemli bir yere sahipolan kalıplaşmış dil birimlerinin (birleşikler, ikilemeler, deyimler, atasözleri ve kalıp sözler (ifadeler)) EskiUygurcadaki kullanımları incelenecektir. Eski Uygurca kalıplaşmış dil birimlerinin kullanımı açısından son derecezengin bir yapıya sahiptir. Bu dönemde kullanılan bütün kalıplaşmış dil birimlerini ele almak çalışmanınsınırlarını aşacaktır. Bundan dolayı çalışma organ adları ile kurulan kalıplaşmış dil birimleri ile sınırlandırılmış,Eski Uygurcada organ adlarıyla oluşturulmuş birleşikler, ikilemeler, deyimler, atasözleri ve kalıp sözlerincelenmiştir. Özellikle organ adlarından oluşan kalıplaşmış bu birimlerin tespit edilmesiyle Eski Uygurcanındolayısıyla Eski Türkçenin oldukça işlek bir dil olduğunu göstermek amaçlanmıştır. Organ adlarının kalıplaşmışbirimler oluşturması dikkate değerdir. Türkçenin en eski döneminde dahi kizlek oron “edep yeri, cinsel organ”,kaşanıg yolı “idrar yolu”, et kırtış “et, deri”, agızıntın ün- “ağzından çıkmak; söylemek” vb. kalıplaşmış yapılarınolması Türkçenin işlek ve derin bir anlam yapısının olduğunu göstermektedir.

FORMULAIC EXPRESSIONS CREATED THROUGH ORGAN NAMES IN OLD UYGHUR

Formulaic expressions hold a special place in language. They are one the most important elements of language – culturally, socially, semantically, syntactically, and morphologically. Linguists therefore ought to examine them asthey concern various domains of language and linguistics – both modern and historical alike. This study examineshow Old Uyghur [would have] used formulaic language units (compounds, reduplications, idioms, proverbs,formulaic expressions (phrases)). Old Uyghur is extremely rich in this sense. We confined this study only to termsfor [human] organs and compounds, reduplications, idioms, proverbs, and formulaic expressions (phrases)thereof. We tried to prove that Old Uyghur – and thus the Old Turkish – were good at making formulaicexpressions out of organs. Even in early Turkish, the presence of such phases as kizlek oron (private parts,genitalia), kaşanıg yolı (urinary tract), et kırtış (flesh, skin), and agızıntın ün- (pass someone’s lips, to say)demonstrate just how deep Turkic languages are when it comes to meaning.

PDF

___

ARAT, R. R. (1930). Zur Heilkunde der Uiguren. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.
ARAT, R. R. (1932). Zur Heilkunde der Uiguren II. Berlin: Verlag der Akademie der Wissenschaften.
ARAT, R. R. (1936). Turkische Turfantexte VII. Berlin: (APAW 1936: 12) [SEDTF 2: 290- 411].
AYAZLI, Ö. (2012). Altun Yaruk Sudur VI. Kitap Karşılaştırmalı Metin Yayını. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AYAZLI, Ö. (2016). Eski Uygurca Din Dışı Metinlerin Karşılaştırmalı Söz Varlığı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
AYVERDİ, İ. (2010). Misalli Büyük Türkçe Sözlük. İstanbul: Kubbealtı.
CLAUSON, S. G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford At The Clarendon Press.
CONKLIN, K. - N. SCHMITT (2012). “The Processing of Formulaic Language”. Annual Review of Applied Linguistics. 32: 45-61.
ÇETİN, E. (2020a). Altun Yaruk VII. Kitap Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları (Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ÇETİN, E. (2020b). Altun Yaruk VIII. Kitap Berlin Bilimler Akademisindeki Metin Parçaları (Karşılaştırmalı Metin, Çeviri, Açıklamalar, Dizin). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ÇOLAK, G. (2017). Türkçede Fosil Kelimeler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat.
EKMEN, B. C. (2018). Eski Uygur Türkçesi Metinlerinde Organ Adları. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
ELMALI, M. (2016). Daśakarmapathāvadānamālā: Giriş-Metin-Çeviri-Notlar-DizinTıpkıbaskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ELMALI, M. (2019). Eski Uygurca Altı Dişli Fil Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERCİLASUN, A. B. - Z. AKKOYUNLU (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lügâti’t Türk: GirişMetin-Çeviri-Notlar-Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ERDAL, M. (1991). Old Turkic Word Formation: A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowits.
GABAIN, A. von (1988). Eski Türkçenin Grameri. (çev. Mehmet Akalın). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GENG, S. - H. J. KLIMKEIT (1988). Das Zusammentreffen mit Maitreya, die ersten fünf Kapitel der Hami-Version der Maitrisimit, in Zusammenarbeit mit Helmut Eimer und Jens Peter Laut, I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
GENG, S. vd. (2005). “Fragmente der uigurischen Daśakarmapathāvadānamālā aus Hami (Teil 1)”. Ural-Altasiche Jahrbücher Neue Folge 19. Harrassowitz Verlag: 72-121.
GÖKDAYI, H. (2008). “Türkçede Kalıp Sözler”. Bilig. 44: 89-110.
GÖKDAYI, H. (2020). Türkçede Kalıp Sözler. İstanbul: Kriter Yayınları.
GULCALI, Z. (2013). Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan “Aç Bars” Hikâyesi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
GÜRSOY NASKALİ, E. - M. DURANLI (1999). Altayca-Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
HAMILTON, J. R. – L. BAZIN (1972). “Un Manuscript Chinois et Turc Runiforme de TouenHouang, British Museum Or. 8212 (78) et (79)”. Turcica: Revue D’études Turques. IV: 25-42.
HAMILTON, J. R. (1986). Manuscripts Ouïgours du IXe-Xe Sécle de Touen-Houang Textes Établis, Iraduits, et Commentés. Paris: Peeters France.
HAMILTON, J. R. (2020). Budacı İyi ve Kötü Kalpli Prens Masalının Uygurcası Prens Kalyāṇaṃkara ve Pāpaṃkara Hikâyesi. (çev. Ece Korkut-İsmet Birkan). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
İMER, K. vd. (2011). Dilbilim Sözlüğü. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
KARA, G. - P. ZIEME (1976). Berliner Turfantexte VII: Fragmente Tantrischer Werke in Uigurischer Übersetzung. Berlin: Akademie Verlag.
KASAI, Y. (2008). Berliner Turfantexte XXVI: Die Uigurischen Buddhistischen Kolophone. Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
KAYA, C. (1994). Uygurca Altun Yaruk: Giriş, Metin ve Dizin. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
KORKMAZ, Z. (1992). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları: 575.
KORKMAZ, Z. (2014). Türkiye Türkçesi Grameri Şekil Bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
LE COQ, A. von (1912). Türkische Manichaica aus Chotscho I. Berlin: (APAW. Phil.-hist. Cl. 1911, 6.) [SEDTF 1, 393-451].
MİRSULTAN, A. (2010). Die Alttürkische Xuanzang-Biographie X. Nach der Handschrfit von Paris, Peking und St. Petersburg Sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain Ediert, Übersetzt und Kommentiert. Wiesbaden: Harrasowitz Verlag.
NADELYAYEV, V. M. vd. (1969). Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Akademiya Nauk SSSR İnstitut Yazıkoznaniya.
ÖLMEZ, M. (1991). Altun Yaruk III. Kitap (=5. Bölüm) (Suvarṇaprabhâsasûtra). Ankara: Türk Dilleri Araştırma Dizisi: 1.
ÖLMEZ, M. (1993). “Ein Weiteres Alttürkisches Pañcatantra-Fragment”. Ural-Altasiche Jahrbücher Neue Folge. 12: 179-191.
ÖLMEZ, M. (2008). “Divanü Lügati’t-Türk’teki Atasözleri”. Türk Dili Kâşgarlı Mahmud Özel Bölümü. 683: 533-535.
ÖLMEZ, M. (2017a). Köktürkçe ve Eski Uygurca Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
ÖLMEZ, M. (2017b). “Eski Uygurca İkilemeler Üzerine”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten. LXV/2: 243-311.
ÖZBAY, B. (2019). Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
SARI, C. (2019). Türkiye Türkçesi Ağızlarında Kalıplaşmış Dil Birimleri. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Doktora Tezi).
SERTKAYA, O. F. (1983). “Eski Türk Atasözleri Üzerine”. Şükrü Elçin Armağanı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi: 275-291.
ŞEN, S. (2002). Eski Uygur Türkçesinde İkilemeler. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
ŞEN, S. (2016). Eski Uygur Türkçesi Dersleri. İstanbul: Kesit Yayınları.
ŞEN, S. (2017). Eski Türkçenin Deyim Varlığı. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları.
ŞİMŞEK, Y. (2013). “Kan Kaşanmak Deyimi Üzerine”. Journal of Turkish Studies. VIII/1: 2539-2546.
TANNEN, D. - P. C. ÖZTEK (1977). “Formulaic Expressions in Turkish and Greek”. Proceedings of the 3rd Annual Meeting of the Berkeley Linguistics Society: 516-534.
TEKİN, T. (2003). Orhon Yazıtları: Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul.
TIETZE, A. (2002). Tarihi ve Etimolojik Türkiye Türkçesi Lugatı, Birinci Cilt. İstanbul: Simurg Yayıncılık.
TOKYÜREK, H. (2018). Altun Yaruk Sudur IV. Tegzinç (Karşılaştırmalı Metin Yayını). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
TOKYÜREK, H. (2019). Eski Uygur Türkçesinde Budizm ve Manihaizm Terimleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
WILKENS, J. (2016). Berliner Turfantexte XXXVII: Buddhistische Erzählungen aus dem Alten Zentralasien Edition der Altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā (I-II-III Teil). Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
WOOD, D. (2015). Fundamentals of Formulaic Language An Introduction. London: Bloomsburry Academic An imprint of Bloomsburry Publishing.
WRAY, A. (2002). Formulaic Language and the Lexicon. Cambridge: Cambridge University Press.
YAKUP, A. (2006). Dišastvustik, Eine altuigurische Bearbeitung einer Legende aus dem Catuṣpariṣat-sūtra, VdSUA. 34.71. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
YAKUP, A. (2016). Berliner Turfantexte XXXVI: Altuigurische Aparimitāyus-Literatur und Kleinere Tantrische Texte. Turnhout (Belgium): Brepols Publishers.
ZIEME, P. (1975). Berliner Turfantexte V: Manichäisch-Türkische Texte. Berlin: Akademie Verlag.
ZIEME, P. - G. KARA (1978). Ein Uigurisches Totenbuch, Naropās Lehre in Uigurischer Übersetzung von vier Tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang British Museum Or. 8212 (109). Budapest: Akadémiai Kiadó.
ZIEME, P. (2020), Berliner Turfantexte XLVII: Minora Fragmenta Veterorvm Vigvrorvm. Turnhout: Brepols Publishers.
Latinlexicon (2021). “Pudeō”. Erişim Tarihi: 24.04.2021. https://latinlexicon.org/search_latin.php