Türk İslam Edebiyatında Tezkire ve Evliyâ Tezkireleri

Klasik edebiyatımızın temel kaynaklarından olan tezkire, hatırlamak, anmak anlamına gelen Arapça bir kelimedir. Tezkireler Arap Edebiyatındaki tabakat kitaplarından esinlenerek ortaya çıkmıştır. Araplarda tabakat, Farslarda ve Türklerde tezkire adını almıştır. Türk edebiyatında 12. yüzyılda başlamış, 20. Yüzyıla kadar devam etmiştir. Türk İslam Edebiyatının vazgeçilmez kaynaklarından olan tezkirenin yüzlerce örneğine rastlanmaktadır. Müslüman Türk coğrafyasında klasik dönem şairlerinin hayatlarını tezkirelerden öğrendiğimiz gibi Evliyanın hayatını, kerametlerini, menkıbelerini de evliya tezkirelerinden öğrenmekteyiz. Tezkireler sayesinde Türk tasavvuf edebiyatı ve tarihi hakkında geniş bilgiler elde etmekteyiz. Evliyâ tezkireleri edebiyatımızda daha çok çeviri olarak yer almaktadır. Molla Câmi ve Ali Şir Nevâî ile başlayan ve Türk İslam Edebiyatının vazgeçilmez kaynaklarından kabul edilen evliyâ tezkireleri üzerine 13 tez hazırlandığını tespit edebildik. Bunlardan ikisi mezuniyet, yedisi yüksek lisans, dördü doktora tezi olarak hazırlanmıştır. Bu makalede, tezkire, Türk İslam Edebiyatında tezkire ve evliyâ tezkireleri hakkında bilgi verilmiş, evliyâ tezkirelerinin belli başlıları tanıtılmıştır. Makalede, orijinal özellikler taşıyan evliya tezkirelerinin ilim âlemine tanıtılması ve kültür hayatımıza yeni bir ışık tutması amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Tezkire, velî, evliyâ tezkiresi, tasavvuf, biyografi

Turkish Islamic Literature And Tadhkiras Of Saints

Tadhkira (collection of biographies), which is one of the basic resources of Turkish classical literature, is an Arabic word meaning to remember. Tadhkiras originated from the books of Ṭabaqāt (biographical dictionary) in Arabic Literature. This genre was named Ṭabaqāt by Arabs and tadhkira by Persians and Turks. It started in the 12th century in Turkish literature and continued until the 20th century. There are hundreds of examples of tadhkiras, which are among the indispensable resources of Turkish Islamic literature. We learn about the lives of the poets of the classical era in the Muslim Turkish countries from tadhkiras; we also learn about the lives, extraordinary incidents and stories of saints from the tadhkiras. We get detailed information about Turkish Ṣūfi literature and its history thanks to tadhkiras. Tadhkiras of saints are mostly translated works in Turkish literature. We managed to determine that thirteen theses were prepared on tadhkiras of saints, which are regarded among the indispensable resources of Turkish Islamic literature, starting with Mullā Jāmiʿ and Alī Shīr Navāʾī. Two of them were graduation theses, seven of them were postgraduate theses and four of them were doctoral theses. In this article, we give information on tadhkira, tadhkira in Turkish Islamic literature and tadhkiras of saints, and on the other hand we present the main tadhkiras of saints. The aim of the article is to inform the academic world about tadhkiras of saints that have original properties and to shed a new light on our cultural life.

Keywords:

Tadhkira, saint, tadhkira of saints, Ṣūfism, biography,

PDF

___

Aksu, Türkan. Tercüme-i Tezkiretü’l-Evliyâ Üzerinde Lisânî Bir Ça-lışma. Lisans Bitirme Tezi, İstanbul Üniversitesi, 941.
Alkaç, Nurullah. “İslâmî Edebiyat Geleneğinde Tezkire”. Erişim: 12 Haziran 2017, http://simitcay.com.
Aydın, Harun. Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi [103b-207a] (Giriş-Metin-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005.
Ayverdi, İlhan. Misalli Büyük Sözlük, 3 Cilt. İstanbul: Kubbealtı Neşriyat, 2005.
Demirel, Özlem. Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi [1a-104a] (Giriş-Metin-Dizin). Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi, 2005.
Durmuş, Mustafa. “Tezkireden Biyografiye”. Türk Dünyası Sosyal Bilgiler Dergisi, 61( Bahar 2012): 289-294.
Eraslan, Kemal. Ali Şir Nevâyî Nesâyimü’l-Mahabbe Min Şemâyi-mi’l-Fütüvve. Ankara: Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Yayınları, 1996.
Eraydın, Selçuk. Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Marmara Ün-iversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1994.
Firûzâbâdî, Ebü’t-Tâhir Mecdüddîn Muhammed b. Yaʻkût b. Mu-hammed. el-Okyânûsu’l-basît fî tercemeti’l-kâmûsi’l-muhît: Kâmûsu’l-muhît tercümesi. Trc. Mütercim Asım Efendi. İstan-bul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu, 2013.
Güngör, Recep Şükrü. Nazmî-zâde Hüseyin Murtazâ’nın Tezkire-i Evliyâ-i Bağdâd İsimli Eseri (İnceleme-Tenkitli Metin- Dizin). Doktora Tezi, Dicle Üniversitesi, 2017.
Kablander, Nesibe. Ferîdüddîn-İ Attâr'ın Tezkiretü'l-Evliyâ'sının Türkçe Tercüme Nüshaları Üzerinde Mukâyeseli Bir İnceleme. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 2015.
Kankılıç, Verdi. Uygurca Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi. Doktora Te-zi, İstanbul Üniversitesi, 1972.
Kara, Mustafa. Buhara Bursa Bosna Şehirler/Sûfîler/Tekkeler. İstanbul: Dergah Yayınları, 2012.
Kara, Mustafa. “Hüseyin Vassaf’ın Sefîne-i Evliyâ ve Gülzâr-ı Aşk’ı”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, 17, (Ba-har, 2006): 323-327.
Kemikli, Bilal. Türk İslam Edebiyatı El Kitabı. “Giriş” Ed. Ali Yılmaz, 6-22. Ankara: Grafiker Yayınları, 2012.
Kırımhan, Nazan. XIV. Yüzyıla Ait Anonim Bir Evliyâ Tezkiresinin 100 Varakının Çevirisi Üzerine Bir Araştırma. Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1988.
Köprülü, Mehmet Fuat. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. An-kara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1993.
Kuğu, Mustafa. Tezkiretü’l-Evliyâ (Giriş, Metin, İndeks). Yüksek Lisans Tezi, Marmara Üniversitesi, 2006.
Küçük, Serhat. “Tezkire ve Tezkireciliğin Gelişimi”, Tarih Kültür ve Sanat Araştırmaları Dergisi, 1/2 (Bahar 2012): 14-31.
Küçük, Serhat. XVI. Yüzyıla Ait Bir Tezkiretü'l-Evliyâ Tercümesi (giriş-metin-sözlük-tıpkıbasım). Doktora Tezi, Marmara Üniversitesi, 2011.
Levent, Agah Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. İstanbul: Dergah Yayın-ları, 2014.
Naskali, Emine Gürsoy. Sinan Paşa Tezkiretü’l-Evliyâ. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 1987.
Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Evliya Menâkıbnâmeleri. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
Olcay, Selahattin. Tezkiretü'l-Evliyâ Tercümesi (İnceleme-Metin-İndeks) Ebu'l-Leys Semerkandî. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1965.
Öz, Özlem. Değişik Bir Tezkiretü'l-Evliyâ Metni (inceleme-dizin-metin). Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Üniversitesi, 1992.
Özalan, Uluhan. Bir Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Söz). Yüksek Lisans Tezi, Abant İzzet Baysal Üniversitesi, 2009.
Özcan, Tahsin. “Nazmî-zâde Murtazâ Efendi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32: 461-463. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2011.
Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü, Ankara: Yargı Yayınları, 2012.
Pekolcay, Necla. Anadolu Türkçesi ile Tezkire el-Evliyâ Tercümesinin Gramer Hususiyetleri. Mezuniyet Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1946.
Pekolcay, Necla. İslâmî Türk Edebiyatı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2002.
Redhouse, Sir James William. Turkish and English Lexicon, İstanbul: Çağrı Yayınları, 2011.
Sami, Şemseddin. Kamus-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2006.
Sarıçiçek, Ramazan. “Menâkıb-ı Kemâl Ümmî ve Bolu”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 17, 17 (Güz 2016): 283-348.
Solmaz, Süleyman. Gülşen-i Şu’arâ (Bağdatlı Ahdî). Erişim: 11 Haziran 2017, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr, e-kitap, 2009.
Şahin, Haşim. “Tarihî Kaynak Olarak Evliyâ Menkıbeleri”. Prof. Dr. Işın Demirkent Anısına, İstanbul: Dünya Yayıncılık, 2008.
Tolasa, Harun. Sehi, Latifi ve Aşık Çelebi tezkirelerine Göre 16. Yüzyılda Edebiyat Araştırma ve Eleştirisi. Ankara: Akçağ Ya-yınları, 2002.
Tulum, Mertol. Sinana Paşa Tazarrunâme Yakarışlar Kitabı. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
Türkiye Gazetesi Ansiklopedi Grubu (haz.), “Takdim”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2: 6-12. Ankara: Türkiye Ga-zetesi Yayınları, 2005.
Uludağ, Süleyman. “Nefehâtü’l-Üns”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 32: 521-522. Ankara: TDV Yayınları, 2006.
Yavuz, Orhan, Tezkiretü’l-Evliyâ’nın Eski Türkiye Türkçesi İle Tercümesi. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı yayınları, 1988.
Yavuz, Orhan. Anadolu Türkçesiyle Yapılan En Eski Tezkiretü’l-Evliyâ Tercümesi ve Dil Özellikleri (İnceleme-Gramer-Metin). Konya: Tablet Kitabevi, 2006.
Yazıcıoğlu Ahmed Bican. Âşıkların Nurları (Envârü’l-Âşıkîn). Haz. Ahmet Metin Şahin, İstanbul: Metin Dağıtım, ts.
Yılmaz, H. Kamil. Ana Hatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2014.