KARS VE ÇEVRESİNDE KARAZ YERLEŞMELERİ

Son Kalkolitik Çağ ile olgunlaşmaya başlayan ve tüm İlk Tunç Çağı boyunca varlığını devam ettiren Karaz Kültürü, Eski Yakındoğu'nun en uzun ömürlü kültürü görünümündedir. Karaz Kültürü, Transkafkasya, Doğu Anadolu, Nahçıvan, Kuzeybatı İran, Suriye-Filistin ve Levant topraklarına kadar yayılmıştır. Ancak kültürün çekirdek alanının Kura ile Aras nehirlerinin arası olduğu düşünülmektedir. Siyah açkılı metalimsi parlak keramik sanatı, kültür için belirleyici olup kırmızı astarlı ve kırmızımsı kahverengi ve siyah açkılı çift renkle keramik örnekleri de bulunmaktadır. Ağırlıklı olarak tarımcı olan kültür mensuplarının Tunç Çağı metalürjisi göz önüne alındığında ovalık alanlara yakın yerleşme tipolojisini benimsemiş olmaları dönemin siyasi konjünktürünün uygun olduğunu göstermektedir. Taş temelli, kerpiç duvarlı yapılar ile şekillenen mimari tarz, yuvarlak ve dörtgen planlara sahiptir. Son üç yıldan beridir yaptığımız sistematik araştırmalarla kültürün çekirdek topraklarında bulunan Kars ve yakın çevresinde Karaz Kültürü'nün yayılım alanı, yerleşim stratejisi/tipolojisi hakkında yeni bulgulara ulaşılmıştır. Bununla birlikte tespit edilen yayılım alanına paralel olarak kültürün merkezi olabilecek merkezlerin incelenmesi çalışmanın ana temasını oluşturmaktadır. Çalışmada ayrıca, tespit edilen merkezlerin, GPS koordinatlarıyla haritalandırılması yapılmış, sınırları çizilmiş coğrafi alan içerisindeki konumları, su ağı şebekeleri ve eski yollar ile bağlantılarının da analizi yapılmıştır.

Karaz Settlements in Kars and Its Neighbourhood

Kura-Aras culture starting to grow in late Chalcolithic Age and proceeding to exist in early Bronze Age is the most long-lasting culture. Kura-Aras culture spread to Transcaucasia, North Anatolia, Nakhcevan, Northwest Iran, Syria-Palestine and Levant lands. However, it is supposed that core area of the culture was between Kura and Aras rivers. Black-polished stoneware art is a determinant and there are red-lined, reddish brown and black-lined bicoloured samples of stoneware. Taken the metallurgy technology of members of the culture into consideration, that they adopt typology of settling on near lowlands seems looks appropriate the political conjuncture of the period. The architectural style shaped by Stone-based and mud-walled methods has round and square designs. By the studies we have been carrying out for the last three years in and around Kars which is spread sphere of the culture, new findings about the spread sphere of KuraAras culture and settling typology have been gained. In addition to spread sphere, investigating the places highly probable to be centre of the culture is main theme of the study. Moreover, in the study, the centres are analysed in the location mapped by GPS and coordinated in bordered geographical area, water networks and connection points with old roads.

___

AMIRAN, R. 1952: "Connections Between Anatolia and Paletsine in the EBA", Israel Exploration Journal (2), Israel, 89-103

ARSEBÜK, G. 1974: Altınova'da Koyu Yüzlü Açkılı ve Karaz Türü Çanak- Çömlek Arasındaki İlişkiler Sorunu, İstanbul Üniversitesi Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul.

ARSEBÜK G. 1979: "Altınova'da (Elazığ) Koyu Yüzlü Açkılı ve Karaz Türü Çanak Çömlek Arasındaki İlişkiler", Türk Tarih Kongresi (8), 81-92.

ARSEBÜK G. 1986: "Altınova'da(Elazığ) Başlangıcından İlk Tunç Çağın Sonuna Kadar Kültür Silsilesi ve Sosyal Tabakalanma Sorunu", Türk Tarih Kongresi (9), 67-72.

BELLİ, O.-YADİMCİEL, A. 2016: "Eski Çağ'da Kars-Ani Bölgesi'nin En Önemli Savunma Tesisi: Ziyarettepe Kalesi", TAÇ: Mimarlık Arkeoloji Kültür Sanat Dergisi, Sayı 7, s.5.

BİNGÖL, A.-YARDİMCİEL, A, 2015: "2014-2015 Yılları Kars-Iğdır İl ve İlçeleri Yüzey Araştırmaları Işığında Güney Kafkasya Orta ve Son Tunç Çağı'na İlişkin Veriler", Yeni Türkiye 72, Kafkaslar Özel Sayısı II, s. 92

BITTEL, K. 1945: Önasya Tarih Öncesi Çağlar: Mısır, Filistin, Suriye, Çeviren Halet Çambel, İstanbul

BURNEY, C. A. 1958: "Eastern Anatolia in the Chalcolithic and Early Bronze Age", Anatolian Studies VIII, London, 157-209.

BURNEY, C. A. 1977: From Village to Empire: An Introduction Near Eastern Archaeology, London.

BURNEY-LANG 1971: The Peoples Of The Hills, London.

CEYLAN, A. 2000: "1998 Yılı Erzincan Yüzey Araştırması", Araştırma Sonuçları Toplantısı (17/2), Ankara, 181-193.

CEYLAN, A. 2001: Sarıkamış, Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar, Erzurum.

CEYLAN, A. 2005: "The Erzincan, Erzurum and Kars Region in The Iron Age", Anatolian Iron Ages (V), London, 21-29.

CEYLAN, A. 2008a: "Kuzeydoğu Anadolu Yüzey Araştırmalarının Bir Değerlendirilmesi", Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi 7/39, Erzurum.

CEYLAN, A. 2008b: Doğu Anadolu Araştırmaları, Erzurum-Erzincan-KarsIğdır (1998-2008), Güneş Vakfı Yayınları, Erzurum.

DEMİR, M. 2014: Kars Kent Coğrafyası, Kafkas Üniversitesi Eğitim Fakültesi, Erzurum.

DYSON, R.H. 1968: "The Archaeological Evidence of the Second Millenium B.C. on the Persian Plateu", CAH (II), 14-16.

DZHAPARIDZE, O. 1964: "The Culture of Early Agricultural Tribes in The Territory of Georgia", VII. International Congress of Anthropological and Ethnological Sciences, Moskow.

GÜNERİ, S. 1987: "Erzurum Çevresindeki Höyüklerin Yüzey Araştırması", Araştırma Sonuçları (V/II), Ankara, 45-75;

GÜNERİ, S. 1992: "Doğu Anadolu'da Yeni Gözlemler", TAD (XXX), Ankara, 149-196.

IŞIKLI, M. 2011: Doğu Anadolu Erken Transkafkasya Kültürü, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, s.18

KARAGEÇİ, M. 2014: "Arpaçay Havzası'nda Tunç Çağı Yerleşmeleri", Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S.14, Kars, s.78

KARAGEÇİ, M. 2015: Arpaçay Havzası'nda Tarihi ve Arkeolojik Araştırmalar, Kafkas Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kars.

KOÇHAN, N.-M. KARAOSMANOĞLU-B. CAN 2005: "Erzurum Çevresinde Eskiçağ Yerleşmeleri", Arkeoloji, Anadolu ve Avrasya, Erzurum, 3 - 14.

KOŞAY, H. Z. 1948: "Karaz Sondajı", Türk Tarih Kongresi (3), Ankara, 165-169.

KOŞAY, H. Z. 1962: "Pulur Kazısı, 1960", TAD (11), Ankara, 25-28.

KOŞAY, H. Z. 1974: Erzurum ve Çevresinin Dip Tarihi, Ankara, 53.

KOŞAY, H. Z.-TURFAN, K. 1959: "Erzurum-Karaz Kazısı Raporu", Belleten (XXIII/91), 350-362.

KOŞAY, H. Z.-VARY, H. 1964: Pulur Kazısı 1960 Mevsimi Çalışmaları Raporu, Ankara.

KOZBE, G. 1990: "Van-Dilkaya Höyüğü Erken Transkafkasya Keramiği", VII. Araştırma Sonuçları Toplantısı,

KÖKTEN, K. 1944: "Orta, Doğu ve Kuzey Anadolu'da Yapılan Tarih Öncesi Araştırmalar", Belleten VIII, Ankara.

KRUPNOV, F. I. 1964: "The Most Archaic Culture of the Caucasus and the Caucasian Community",Soviet Anthropology and Archaeology III, 31-42.

KUFTIN, B.A. 1943: "An Urartian Columbarium on the Slopes of Ararat and the Copper Age of Kura-Arex Basin", Vestnik Gosukarstvennogo Muzeja (XIIIB), 92-123

LAMB, W. 1954: "The Culture of North-East Anatolia and its Neighbours", AS (IV), London, 21-32.

LANG, D. M. 1970: Armenia. London,70.

LLOYD, S. 1956: Early Anatolia, London.

LLOYD, S. 1967: Early Highlands Peoples of Anatolia, London.

MELLART, J. 1958: "The End of the Early Bronze Age in Anatolia and Aegean", AJA 62, New Jersey, 9-33.

ÖZMENLİ, M. 2012: "Ortaçağ'da Şöregel'in Tarihi Coğrafyası", Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 5, sayı 9, s.163

PEHLİVAN, M. 1984: En Eski Çağlardan Urartu'nun Yıkılışına Kadar Erzurum ve Çevresi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Erzurum.

PEHLİVAN, M, 1990: "Karaz ve Hurriler" 100. Yıl Sosyal Bilimler Dergisi-I, Van, s.168

PEHLİVAN, M. 1994: "Başlangıçtan Urartu'nun Yıkılısına Kadar Bayburt ve Yöresi", Türk Tarihinde ve Kültüründe Bayburt Sempozyumu (23-25 Mayıs 1988), Ankara, 327-345.

PIOTROVSKY, B. B. 1962: "The Aeneolithic Culture of Trans-Caucasian in the Third Millennium B.C.", VI. International Concress of Prehistori cand Proto historic Sciences, Moscow, 1vdd..

SAGONA A. - C. SAGONA 2000: "Excavations at Sos Höyük, 1998", KST (21/1), Ankara, 143-144

SAGONA A. 1984: "The Caucasion Region in The Early Bronze Age", BAR İnternational Series (Part 1/3), Oxford. 248 vd.

SAGONA, A. - M. ERKMEN-C. SAGONA 1997: "Excavations Sos Höyük 1995", KST (18/1), Ankara, 137-143.

SAGONA, A. - M. ERKMEN-C. SAGONA 1998: "Excavations Sos Höyük 1996", KST (19/1), Ankara, 245-250.

SAGONA, A. - M. ERKMEN-C. SAGONA 1999: "Excavations at Sos Höyük, 1997", KST (20/1), Ankara, 205-206.

SAGONA, A., C. SAGONA, H. ÖZKORUCUKLU 1995: "Excavations at Sos Höyük-1994 First Preliminary Report" AS (45), London, 193-218.

SAGONA, A., C. SAGONA, H. ÖZKORUCUKLU 1996: "Excavations at Sos Höyük-1994", KST XVII/I, Ankara, 129-150.

ÜNSAL, V. 2006: "Karaz Kültürü'nün Kuzey Sınırı", Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi (16), Erzurum, 127-142.

YAKAR, J. 1985: The Later Prehistory Of Anatolia: The Late Chalcolithic and Early Bronze Age, BAR (268), Oxford.

YİĞİTPAŞA, D., S. CAN 2012: "Van Müzesi Buluntuları Işığında Van-Muş Bölgesi'nde Erken Tunç Çağı ve Karaz Kültürü", Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (5/20), 274-291