Envâru’l-Âşikîn’de geçen bazı fiten hadislerinin bireysel ve toplumsal hayata etkileri üzerine

Bu çalışmada “Envâru’l-Âşikîn”de geçen ve Müslüman Türk halkını derinden etkileyen bazı fiten hadislerinin bireysel ve toplumsal hayata etkileri konusu ele alınmıştır. Gerek zayıf ve mevzû fiten hadisleri gerekse sahih ve hasen olduğu halde yanlış anlaşılıp aktarılanları Müslümanların bilinçaltlarına çok yanlış mesajlar vermekte, İslâm’ın ruhuna aykırı anlayışlara neden olmakta ve kimi zaman da kolaycılığı özendirebilmektedir. Aynı şekilde zayıf ve uydurma hadisler bazen sahih hadislerin ifade ettiği manayı gölgede bırakabilmekte ve İslâm’ın yanlış tanıtılmasına neden olmaktadır. Bu tür fiten hadisleri geçmişte olduğu gibi günümüzde de Müslümanların zihin dünyasını derinden etkilemekte ve dinin doğru anlaşılmasını güçleştirmektedir. Asırlardan beri insanların zihinlerine yerleştirilen menfî yaklaşımların ortadan kaldırılabilmesi için Kur’an ve Sünnet bütünlüğü içerisinde meselelere yaklaşılması, bu rivâyetlerin tarafsız bir gözle değerlendirilip gerçek değerlerinin ilmî çalışmalarla ortaya konulması gerekmektedir. Bu itibarla, ilmî ölçüler içerisinde kritiği yapılan fiten hadislerine itibar edilmesi ve geri kalanlarının ise terk edilmesinin uygun olacağı mütalaa edilmektedir.

On the effects of individual and social life of some of the fitan hadiths in the Envaru'l-Aşikîn

In this study, it is discussed that the effects of fitan hadiths, which are about the events will happen in the future, that in Envâru'l-Âşikîn and deeply affected the Muslim Turkish people, on individual and social life. Both weak and fabricated fitan hadith and the hadiths that understood and transmitted wrongly, although they are authentic and hasen, have gave very wrong messages to Muslims subconscious, led to understandings that contrary to the spirit of Islam and sometimes encourages simplisticness. Likewise, weak and fabricated ones sometimes can outshine the meaning that the authentic hadiths expression and lead to misrepresent Islam. This type of fitan hadiths, today as in the past, profound impact on the world of the Muslims mind and complicate proper understanding of religion. Thus, it is required that to approach the issues in the integrity of the Qur'an and Sunnah, these narrations must be made a neutral evaluation and reveal to the real values with scientific studies in order to eliminate the negative approaches that placed in the minds of people for centuries. In this respect, it is considered to be appropriate that must be accredited fitan hadiths, to be made in the critique of scientific measurements, and must be abandoned the rest of the hadiths.

PDF

___

ABDULBÂKÎ, M. F.1986: el-Mu’cemü’l-Müfehres li el-Fâzi’l-Kur’ani’l-Kerim, Çağrı Yay., İstanbul.

ACLÛNÎ, İSMAİL B. MUHAMMED, 1405: Keşfu’l-Hafâ ve Muzîlü’l-İlbâs amme’ş-tehera mine’l-Ehâdîsi alâ Elsineti’n-Nâs, (I-II), Thk.: Ahmet Kalaş, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut.

AHMED BİCAN, YAZICIOĞLU, 1885: Envâru’l-Âşikîn, Matbaâ-i Osmâniye, İstanbul.

AKBAŞ, A. 2005: Kur’an’da Cennet ve Hurîler, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), HÜSBE, Şanlıurfa.

AKBULUT, A.1992: Sahâbe Devri Siyâsî Hadislerinin Kelâmî Problemlere Etkileri, Birleşik Yay., İstanbul.

AKÇAY, A. S. 2006: Bellekteki Huriler: İslâmcı Popüler Söyleme Eleştirel Bakış, Selis Kitap, İstanbul.

ATAY, H. 2004: Cehâletin Tahsîli, Atay ve Atay Yay., Ankara.

ATAY, M. 2003: Kütüb-i Sitte’deki Mehdî Hadislerinin Dinler Târihi Açısından İncelenmesi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), SDÜSBE, Isparta.

ATEŞ, S. 1988: Yüce Kur’an’ın Çağdaş Tefsîri, (I-XII), Yeni Ufuklar Neşriyat, İstanbul.

ATEŞ, A. O. 2006: Kadınlarla İlgili Kalıp Yargıların Hadis Temelleri, Beyan Yay., İstanbul.

BASHEAR, S. 2002: “İslâmî Apokaliptik Eserler ve Kıyâmet: Hadisler Işığında Bir Durum Değerlendirmesi”, Çev.: Yavuz Köktaş, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. 2, Sa: 3, (209-228).

BEYHAKÎ, EBÛ BEKR AHMED B. EL-HÜSEYİN, 1994: es-Sünenu’l-Kübrâ, (I- X), Thk.: Muhammed Abdulkâdir Atâ, Mekke.

BEYHAKÎ, EBÛ BEKR AHMED B. EL-HÜSEYİN, 1410: Şu’abü’l-Îman, (I- VIII), Thk.: Muhammed es-Said b. Bisyûnî Zeğlül, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut.

BEZZÂR, EBU BEKR AHMED B. AMR B. ABDİLHÂLİK, 1409: el-Bahru’z- Zehhâr el-Ma’ruf bi Müsnedi Bezzâr, (I-IX), Thk.: Mahfûz er-Rahman Zeynullah, Müessesetü Ulumi’l-Kur’an/Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Beyrut/Medine.

BUHÂRÎ, EBÛ ABDİLLAH MUHAMMED B. İSMAİL, 1992: es-Sahîhu’l- Buhârî, (I-VIII), Çağrı Yay., İstanbul.

BUHÂRÎ, EBÛ ABDİLLAH MUHAMMED B. İSMAİL, ts.: et-Târîhu’l-Kebîr, (I-VIII), Thk.: Seyyid Hâşim en-Nedvî, Dâru’l-Fikr, Beyrut.

BULAÇ, A. 1995: Din ve Modernizm, İz Yay., İstanbul.

COOK, D. 2010: “Hadis, Otorite Ve Dünyanın Sonu: Modern İslâm Apokaliptik Edebiyatında Hadisler”, Çev.: İbrahim Kutluay, Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 1, Sa: 1-2, (s. 135-166), Şırnak.

ÇAĞRICI, M. 1996: “Fitne”, DİA, XIII, 156-157, İstanbul.

ÇELEBİ, İ. 2002: İslâm’da İnanç Esasları, (Bekir Topaloğlu ve Y. Şevki Yavuz ile birlikte), Çamlıca Yay., İstanbul.

ÇELEBİ, İ. 1993-1994: “İslâm Kaynaklarında Fiten, Melâhim ve Herc İnançları”, MÜİFD, Sa: 11-12, (s. 151-196), İstanbul.

ÇELEBİ, İ. 1996: “Fiten ve Melâhim”, DİA, XIII, 149, İstanbul.

ÇELEBİ, İ. 2000: Uzak ve Yakın Gelecekle İlgili Haberler, (Fiten-Melâhim- Kıyâmet Alâmetleri), Kitabevi, İstanbul.

ÇİFTÇİ, A. 2000: Fazlur Rahman İle İslâm’ı Yeniden Düşünmek, Kitâbiyât, Ankara.

DALKIRAN, S. 1997: “Yetmişüç Fırka Hadisi ve Düşündürdükleri”, Ekev Akademi Dergisi, (Kasım), C. 1, Sa: 1, (s. 97-115).

DÂRİMÎ, ABDULLAH B. ABDİRRAHMAN ES-SEMARKANDÎ, 1992: Sünenü’d-Dârimî, (I-II), Çağrı Yay., İstanbul.

DEMİREL, H. R. 2000: “Bazı Fiten, Melâhim ve Siyâsî Hadislerin Gaybî Haberler Açısından Değerlendirilmesi”, YÜİFD, C. 3, Sa: 3, (s. 101- 121), Van.

DÜZENLİ, Y. 2006: Üslub ve Semantik Açıdan Kur’an ve Şefaat, Pınar Yay., İstanbul.

EBÛ AMR OSMAN B. SAİD, 1416: es-Sünenü’l-Vâridetü fi’l-Fiten, (I-VI), Thk.: Muhammed İdris el-Mübârekfûrî, Dâru’l-Âsıme, Riyad.

EBÛ DÂVUD, SÜLEYMAN B. EŞ’AS, 1992: Sünenu Ebî Dâvud, (I-V), Çağrı Yay., İstanbul.

EBÛ NU’AYM, AHMED B. ABDİLLAH EL-ISFAHÂNÎ, ts.: Hilyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ, (I-X+Fihrist), Dârü’l-Kitâbi’l-İlmiyye, Beyrut.

EBÛ YÂ’LÂ, AHMED B. ALİ, 1984: Müsnedü Ebî Yâ’lâ, (I-XIII), Thk.: Hüseyin Selim Esed, Dımeşk.

ERUL, B. 2002: Örnek Bir Lider Hz. Peygamber, (Rasül-Sahâbe İlişkisine Farklı Bir Bakış), Ankara.

ELİK, H. 2005: “Kur’an’daki Allah Tasavvuru Açısından Şefaat’e Bakış”, Din Eğitimi Araştırmaları Dergisi, Sa: 16, (s. 29-48).

FAZLUR RAHMÂN 1993: İslâm, Çev.: Mehmet Dağ-Mehmet Aydın, Selçuk Yay., Ankara.

FIĞLALI, E. R. 1986: Çağımızda İtikâdî İslâm Mezhepleri, Selçuk Yay., Ankara.

GÖMBEYAZ, K. 2005: “73 Fırka Hadisinin Mezhepler Tarihi Kaynaklarında Fırkaların Tasnifine Etkisi”, UÜİFD, C. 14, Sa: 2, (s. 147-160), Bursa.

GÜNDÜZ, Ş. 1998: Din ve İnanç Sözlüğü, Vadi Yay., Ankara.

HÂKİM, EN-NÎSÂBÛRÎ, MUHAMMED B. ABDİLLAH, 1990: el-Müstedrek ale’s-Sahîhayn, (I-IV), Thk.: Mustafa Abdülkâdir Atâ, Dâru’l-Kütübi’l- İlmiyye, Beyrut.

HÂRİS, B. EBÎ ÜSÂMÊ/HEYSEMÎ, ALİ B. EBÎ BEKR, 1992/1413: Müsnedü’l- Hâris (Zevâidü’l-Heysemî), (I-II), Thk.: Hüseyin Ahmed Salih el-Bâkirî, Merkezü Hıdmeti’s-Sünneti ve’s-Sîreti’n-Nebeviyye, Medine.

HATİB EL-BAĞDÂDÎ, EBU BEKR AHMED B. ALİ, 1407: Muvazzıhu Evhâmil- Cem’ ve’t-Tefrîk, (I-II), Thk.: Abdulmutî Emin Kal’acî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut.

HATİB EL-BAĞDÂDÎ, EBU BEKR AHMED B. ALİ, ts.: Târihu Bağdâd, (I- XIV), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.

HEYSEMÎ, ALİ B. EBÎ BEKR, ts.: Mevâridü’z-Zam’ân ilâ Zevâidi İbn Hıbbân, Thk.: Muhammed Abdurrezzak Hamza, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.

İBN EBÎ ÂSIM, EBÛ BEKR AHMED B. AMR B. ED-DAHHÂK, 1400: es-Sünne, (I-II), Thk.: Muhammed Nasîruddin Elbânî, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut.

İBN EBÎ ÂSIM, EBÛ BEKR AHMED B. AMR B. ED-DAHHÂK, 1408: Kitâbu’z- Zühd li İbn Ebî Âsım, Thk.: Abdülalî Abdülhumeyd Hâmid, Dâru’r- Reyyân li’t-Türâs, Kahire.

İBN EBÎ ŞEYBE, ABDULLAH B. MUHAMMED, 1409: Kitâbu’l-Musannef fi’l- Ehâdîsi ve’l-Âsâr, (I-VII), Thk.: Kemal Yusuf el-Hût, Mektebetü’r-Rüşd, Riyad.

İBN HACER EL-ASKALÂNÎ, AHMED B. ALİ, 1988: Fethu’l-Bâri bi Şerh-i Sahîhî’l-Buhârî, (I-XIII+Muk), Thk.: Abdurrahman Muhammed, Dâru İhyâi’t-Türas, Beyrut.

İBN HALDUN, ABDURRAHMAN B. MUHAMMED, 1989: Mukaddime, (I-III), Çev.: Z. Kadiri Ugan, MEB Yay., İstanbul.

İBN HANBEL, AHMED B. MUHAMMED, 1992: el-Müsned, (I-VI), Çağrı Yay., İstanbul.

İBN HIBBÂN, EBÛ HÂTİM EL-BUSTÎ, 1993: Sahîhu İbn Hıbbân, (I-XVIII), Thk.: Şuayb el-Arnavud, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut.

İBN HUMEYD, EBÛ MUHAMMED ABD İBN HUMEYD B. NASR, 1408: Müsnedü Abd İbn Humeyd, (I), Thk.: Subhi el-Bedrî es-Semerrâî- Mahmud Muhammed Halil es-Saîdî, Mektebetü’s-Sünne, Kâhire.

İBN MÂCE, MUHAMMED B. YEZİD EL-KAZVÎNÎ, 1992: Sünenu İbn Mâce, (I- II), Thk.: Muhammed Fuad Abdulbâkî, Çağrı Yay., İstanbul.

İBN MANZÛR, CEMALUDDİN MUHAMMED B. MÜKERREM, ts.: Lisânu’l- Arab, Beyrut.

İBN MÜBÂREK, ABDULLAH, ts.: ez-Zühd li İbn Mübârek, Thk.: Habîburrahman el-Â’zamî, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.

İBN RECEB, EBU’L-FEREC ZEYNÜDDÎN ABDURRAHMAN B. AHMED EL- BAĞDÂDÎ, 1399: et-Tahvîf mine’n-Nâr, Mektebetü Dâri’l-Beyân, Dimeşk.

İLHAN, A. 1993: Mehdîlik, Beyan Yay., İstanbul.

İZMİRLİ İ. H. 2010: “Mehdi Meselesi Muallim Ata Efendinin Üçüncü Sorusuna Cevap”, Sad.: Ali Duman, Hikmet Yurdu, Temmuz-Aralık, Yıl 3, C. 3, Sa: 6, (s. 339-346).

KARSLI, İ. H. 2003: “Kur’an Yorumlarında Kadın, Sosyo-kültürel Çevrenin Kur’an Yorumlarındaki Yansımaları”, Rağbet Yay., İstanbul.

KELEŞ, A. 2006: “Apokaliptik Hadis Edebiyatı ve Problemleri-‘Hilâfet Benden Sonra Otuz Senedir’ Hadisi-”, İstem, Yıl 4, Sa: 7, (s. 37-54).

KESLER, M. F. 2004: “Kur’an-ı Kerim ve Hadislerde Şefaat İnancı”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl 5, Sa: 13, (s. 119-153), Ankara.

KIRBAŞOĞLU, H. 2002: Alternatif Hadis Metodolojisi, Kitâbiyât, Ankara.

KIRBAŞOĞLU, H. 1999: İslâm Düşüncesinde Sünnet, Eleştirel Bir Yaklaşım, Ankara Okulu Yay., Ankara.

KIRBAŞOĞLU, H. 2000: “İstismâra Elverişli Münbit Toprak: Hadisler”, İslâmiyât, C. 3, Sa: 3, (s. 132), Ankara.

KUDÂÎ, MUHAMMED B. SELÂME B. CÂFER, 1407: Müsnedü Şihâb, (I-II), Thk.: Hamdi b. Abdilmecid es-Selefî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut.

KUTLUAY, Y. 2001: İslâm ve Yahûdî Mezhepleri, Anka Yay., İstanbul.

MA’MER B. RÂŞİD, 1403: el-Câmi’, (I-II), (Abdurrezzâk’ın Musannefi içinde, (I- X)), Thk.: Habîbu’l-Â’zamî, el-Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut.

MAKDİSÎ, EBÛ ABDİLLAH MUHAMMED B. ABDİLVÂHİD, 1410: el- Ehâdîsu’l-Muhtârâ, (I-X), Thk.: Abdülmelik b. Abdillah b. Dehîş, Mektebetü’n-Nehdâti’l-Hadîse, Mekke.

MALKOÇ, B. 2010: Kıyâmet Alametleri ve Gelecek Haberleri Konusunda Hadislerle Kitab-ı Mukaddes’in Karşılaştırılması, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), EÜSBE, Kayseri.

MÜBÂREKFÛRÎ, EBU’L-ÛLÂ MUHAMMED, ts.: Tuhfetü’l-Ahvezî bi Şerhi Câmii’t-Tirmizî, (I-X), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.

MÜNZİRÎ, ABDULAZİM B. ABDİLKAVÎ, 1407: et-Tergîb ve’t-Terhîb, (I-IV), Thk.: İbrâhim Şemsüddîn, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.

MÜSLİM, EBU’L-HÜSEYİN EL-KUŞEYRÎ, 1992: Sahîhu Müslim, (I-III), Thk.: Muhammed Fuad Abdulbâkî, Çağrı Yay., İstanbul.

NESÂÎ, EBÛ ABDİRRAHMAN AHMED B. ŞUAYB, 1991/1411: es-Sünenu’l- Kübrâ, (I-VI), Thk.: Abdulgaffar Süleyman el-Bendâvî-Seyyid Küsrevî Hasan, Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.

NU’AYM b. HAMMAD, EL-MERVEZÎ, 1412: Kitâbu’l-Fiten, (I-II), Thk.: Semir Emin ez-Züheyrî, Mektebetü’t-Tevhîd, Kahire.

ÖZLER, M. 2010: İslâm Düşüncesinde 73 Fırka Anlayışı, Rağbet Yay., İstanbul.

ÖZLER, M. 2001: İslâm Düşüncesinde Ehl-i Sünnet Ehl-i Bid’at Adlandırmaları, Ekev Yay., Erzurum.

ÖZSOY, Ö. 2004: Kur’an ve Tarihsellik Yazıları, Kitâbiyât, Ankara.

ÖZTÜRK, M. 2012: Cahiliyeden İslâmiyet’e Kadın, Ankara Okulu Yay., Ankara.

ÖZTÜRK, Y. 2005: “Şefaat İnancının Naklî ve Aklî Açıdan İmkânı”, Ekev Akademi Dergisi –Sosyal Bilimler-, Yıl 9, Sa: 23, (s. 103-122).

PAÇACI, M. 1991: “Kur’an-ı Kerim Işığında Vahiy Geleneğine-Kitâb-ı Mukaddes Bağlamında-Bir Bakış”, İslâmî Araştırmalar, C. 5, Sa: 3, (s. 190), Ankara.

PAÇACI, M. 1998: “Hadis’te Apokaliptisizm veya Fiten Edebiyatı”, İslâmiyât, C. 1, Sa: 1, (s. 35-53), Ankara.

PAÇACI, M. 2000: Kur’an ve Ben Ne Kadar Tarihseliz?, Ankara Okulu Yay., Ankara.

RÂGIB, EL-ISFAHÂNÎ, 1986: el-Müfredât fî Garîbi’l-Kur’an, Kahraman Yay., İstanbul.

RÛYÂNÎ, MUHAMMED B. HÂRUN, 1416: Müsnedü Rûyânî, (I-II), Thk.: Eymen Ali Ebû Yemânî, Müessesetü Kurtuba, Kâhire.

RUSSEL D. S. 1964: The Method and Message of Jewish Apocalyptic, Philadelphia, Westminster.

SANCAKLI, S. 2001: Sünneti Doğru Anlamak, Hadislerin Doğru Anlaşılmasında Karşılaşılan Problemler, Sır Yay., Bursa.

SARIKÇIOĞLU, E. 1997: Dinlerde Mehdî Tasavvurları, Sidre Yay., Samsun.

SARIKÇIOĞLU, E. 2003: “Mehdî”, DİA, XXVIII, 369, İstanbul.

SAYGILI, S. 1999: Dünyayı Aldatanlar, Türdav Yay., İstanbul.

SEYHAN, A. E. 2011: “A’râf Ehli” İle İlgili Hadisler Üzerine Bir Değerlendirme”, Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Yıl: 2011/1, Sa: 26, (s. 111-133).

SEYHAN, A. E. 2013: "Envâru'l-Âşikîn'de Bulunan Bazı Hadislerin Müslümanların Dinî Anlayışlarına Etkileri Üzerine", Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sa: 39, (s. 159-196), Erzurum.

SEYHAN, A. E. 2013: "Envâru'l-Âşikîn'de Geçen Bazı Hadislerin Müslümanların İbâdet Anlayışlarına Etkileri Üzerine", Hikmet Yurdu, Yıl: 6, C: 6, Sa: 12, Temmuz-Aralık 2013/2, (s. 211-251), Malatya.

SEYHAN, A. E. 2006: Hadislerde Kıyâmet Alametleri, Tuğra Ofset, Isparta.

TABERÂNÎ, SÜLEYMAN B. AHMED, 1983: el-Mu’cemü’l-Kebîr, (I-XX), Thk.: Hamdi b. Abdilmecid es-Silefî, Mektebetü’l-Ulûm ve’l-Hikem, Musul. TABERÂNÎ, SÜLEYMAN B. AHMED, 1415: el-Mu’cemü’l-Evsat, (I-X), Thk.: Târık b. Abdullah b. Muhammed-Abdulmuhsin b. İbrâhim el-Hüseynî, Dâru’l-Haremeyn, Kahire.

TABERÂNÎ, SÜLEYMAN B. AHMED, 1985: el-Mu’cemü’s-Sağîr, (I-II), Thk.: Muhammed Şekûr Mahmûd el-Hâc, Mektebetü’l-İslâmî, Beyrut.

TABERÂNÎ, SÜLEYMAN B. AHMED, 1405: Müsnedü’ş-Şâmiyyîn, (I-II), Thk.: Hamdi b. Abdülmecid es-Selefî, Müessesetü’r-Risâle, Beyrut.

TAYÂLİSÎ, SÜLEYMAN B. DÂVUD, ts.: Müsnedü Tayâlisî, Dâru’l-Ma’rife, Beyrut.

TEKİNEŞ, A. 2008: Ahirzaman ve Kıyamet Alâmetleri, Işık Yay., İzmir.

TİRMİZÎ, MUHAMMED B. İSÂ, 1992: el-Câmiu’s-Sahîh, (I-IV), Çağrı Yay., İstanbul.

TOPALOĞLU, B. 2001: İslâm’da Kadın, Rağbet Yay., İstanbul.

TUĞLU, N. 2003: Maturîdî Kelâm Ekolü Çerçevesinde Kelâmî Hadislerin Değerlendirilmesi, (Yayımlanmamış Doktora Tezi), SDÜSBE, Isparta.

TUKSAL, H. Ş. 2000: Kadın Karşıtı Söylemin İslâm Geleneğindeki İzdüşümleri, Kitâbiyât, Ankara.

ÜNAL, İ. H. 1994: “Hadisleri Değerlendirmede Akılcı Yaklaşım”, Hadisin Dünü Bugünü ve Geleceği Sempozyumu, (s. 139-141), Samsun.

ÜNAL, N. 2010: “Kur’an-ı Kerim’de A’râf ve A’râf Halkı”, Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C. 10, Sa: 1, (s. 39-52).

WATT, W. M. 1981: İslâm Düşüncesinin Teşekkül Devri, Çev.: Ethem Ruhi Fığlalı, Umran Yay., Ankara.

YAVUZ, Y. Ş. 2002: “Kıyâmet Alâmetleri”, DİA, XXV, 526, İstanbul.

YILDIRIM, A. 2003: “Tasavvufta Gayb Problemi Ve Tasavvuf Literatüründe Gaybî Rivâyetler”, Arayışlar, Yıl 5, Sa: 9-10, (s. 185-209), Isparta.

ZORLU, C. 2001: Abbasîlere Yönelik Dînî ve Siyâsî İsyanlar, Ebû Ca’fer el- Mansûr Dönemi, Ankara Okulu Yay., Ankara.

ZÜRKÂNÎ, MUHAMMED B. ABDİLLAH B. YUSUF, 1411: Şerhu Zürkânî, (I- IV), Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, Beyrut.