Geç Osmanlı Dönemi’nde Kadınların İstihbarat Memurluklarında İstihdamı Girişimi

Ulusal literatürde, Geç Osmanlı Dönemi’nde kadınların devlet memuriyetinde görevlendirilmesinin 1843 yılında sağlık ve 1873 yılında eğitim sektörü ile başladığı ve yıllara sari olarak, genişleyerek diğer sektörlere de yayıldığına dair çok sayıda akademik çalışma bulunmaktadır. Ancak Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı envanterinde bulunan belgeler, kadınların güvenlik alanındaki istihdamının (1851) eğitim alanındaki istihdamından daha önce olduğunu göstermektedir. Yine aynı arşivde bulunan İstanbul Polis Müdüriyeti ile Dahiliye Nezareti arasındaki 1912 tarihli yazışmalarından, kadınların Posta ve Telgraf Nezareti (1913/1914) ile Maliye Nezareti (1914) bünyesindeki büro görevlerinden daha evvel istihbarat memurluklarında çalıştırılmasına yönelik bir dizi girişimde bulunulduğu anlaşılmaktadır. 1912 gibi erken bir tarihte kadınların istihbarat memurluklarında istihdamının gündeme getirilmesi ve bu istihdamın yasal dayanağını da oluşturacak şekilde “istihbarat memurlarının keyfiyet tayin ve istihdam ve azline” dair bir talimatname hazırlanmış olması, kadın çalışma hayatına ışık tutması açısından olduğu kadar istihbarat faaliyetlerinin doktrinize edilmesi ve Türk istihbarat birikimini göstermesi bakımından da kıymetlidir.. Geç Osmanlı Dönemi’nde kadınların istihbarat memurluklarında istihdamına teşebbüs edilmesi gibi kamuoyunca pek bilinmeyen bir hususu irdeleyerek, literatürdeki eksikliğin giderilmesine katkı sağlamak amacıyla hazırlanan bu makalede usul olarak “tarihi yöntem” benimsenmiş, veri toplama tekniği olarak “arşiv araştırması” ve “literatür (alanyazın) taraması” kullanılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Geç Osmanlı Dönemi, İstihbarat Memuriyeti, Kadın, Polis, Talimat

The Attempt Employ Women in Official Intelligence Posts in the Late Ottoman Period

In the national literature, there are numerous academic studies concerning the appointment of women in public office in the Late Ottoman Period started with the sectors of health in 1843 and education in 1873 and that this extended to the other sectors in years. However, documents in the Ottoman Archives of Presidency of the Republic of Turkey Directorate of State Archives show that the employment of women in the field of security (1851) took place before their employment in the field of education. Again, it is understood from mutual correspondence in the same archives, dated 1912, between Istanbul Police Directorate and the Ministry of Internal Affairs that there had been some attempts to benefit from women in official intelligence posts much before office posts within the Ministry of Postal and Telegram Services (1913/1914) and Ministry of Finance (1914). The fact that the employment of women in official intelligence posts was brought forward at an earlier date like 1912 and that a directive concerning “istihbarat memurlarının keyfiyet tayin ve istihdam ve azli (appointment, employment and dismissal of intelligence officials)” was written also as a legal base to this employment is valuable in terms of shedding light to women’s working life as well as turning intelligence activities into a doctrine and indicating the Turkish intelligence knowledge. In this article written for the purposes of scrutinizing an issue not much publicly known such as the attempt to employ women in official intelligence posts in the Late Ottoman Period and contributing to filling a gap in the literature, “historical method” is used as a method and “archive research” and “literature review” are used as data collection techniques.

Keywords:

Late Ottoman Period, Intelligence Post, Women, Police, Directive,

PDF

___

[1] Acar, Ünal. (2011), İstihbarat, Akçağ Yayınları, Ankara.
[2] Alkan, Mehmet Ö. (1990), “Tanzimattan Sonra Kadının Hukuksal Statüsü ve Devletin Aileye Müdahalesi Üzerine”, Toplum ve Bilim Dergisi, Sayı 50, (85-95).
[3] Altındal, Meral (1994), Osmanlıda Kadın, Altın Kitaplar Yayınevi, İstanbul.
[4] Arşiv Belgelerine Göre Osmanlı Eğitiminde Modernleşme (2014). M. Albayrak ve K. Şeker (Yay.Haz.), T.C. Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, İstanbul.
[5] Avcı, Müşerref (2016), “Osmanlı Devleti’nde Kadın Hakları ve Kadın Haklarının Gelişimi İçin Mücadele Eden Öncü Kadınlar”, Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED], Sayı 55, (225-254).
[6] Avcı, Yasemin (2007), “Osmanlı Devleti’nde Tanzimat Döneminde “Otoriter Modernleşme” ve Kadının Özgürleşmesi Meselesi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi (OTAM) Dergisi, Sayı 21, (1-18).
[7] Aydın, Harun (2015), “Meşrutiyet’ten Cumhuriyet’e Türkiye’de Kadın”, Current Research in Social Sciences, Sayı 1/3, (84-96).
[8] Aydın, Nurullah. (2011), İşte İstihbarat, Kum Saati Yayınları, İstanbul.
[9] Babanınoğlu, Yüksel (2020), “Osmanlı Devleti’nde Kadın Gardiyanlar”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, Sayı 13/70, (183-191).
[10] Baysal, Hatice (2017), “Osmanlı’da Kadın Memureler İçin Motivasyon Uygulamaları: Bank-ı Osmani-i Şahane, Dersaadet Telefon Anonim Şirketi Osmaniyesi ve Kadın Birinci İnşaat Taburu Üzerine Bir İnceleme”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 29, (339-366).
[11] Belgelerle Türk Polis Tarihi, Cilt: 4 (2015), İdris Karabörk (Yay. Koor.), Emniyet Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
[12] Bezaz, Yurda Güven (2007), Geçmişten Günümüze Haberleşme ve PTT Tarihi, Türkiye Haber İş Sendikası Yayınları, Ankara.
[13] BOA, Fon Kodu: Y..EE.., Kutu No: 0006, Gömlek No: 019, Tarih: H-01.07.1314.
[14] BOA, Fon Kodu: BEO, Kutu No: 1718, Gömlek No: 128824, Tarih: H-28.05.1319.
[15] BOA, Fon Kodu: BEO, Kutu No: 2664, Gömlek No: 199755, Tarih: H-12.07.1323.
[16] BOA, Fon Kodu: BEO, Kutu No: 3362, Gömlek No: 252132.001, Tarih: H-25.06.1326.
[17] BOA, Fon Kodu: Y..EE.., Kutu No: 71, Gömlek No: 93, Tarih: H-02.07.1326.
[18] BOA, Fon Kodu: BEO, Kutu No: 3366, Gömlek No: 252448, Tarih: H-04.07.1326.
[19] BOA, Fon Kodu: DH.EUM.MH., Kutu No: 1, Gömlek No: 10, Tarih: H-27.07.1327.
[20] BOA, Fon Kodu: DH.EUM.MH., Kutu No: 1, Gömlek No: 11, Tarih: H-27.07.1327.
[21] BOA, Fon Kodu: DH.EUM.MH., Kutu No: 1, Gömlek No: 13, Tarih: H-29.07.1327.
[22] BOA, Fon Kodu: DH.EUM.MH., Kutu No: 1, Gömlek No: 14, Tarih: H-29.07.1327.
[23] BOA, Fon Kodu: DH.İD., Kutu No: 65, Gömlek No: 16.2, Tarih: R-11 Şubat 1327.
[24] BOA, Fon Kodu: DH.İD., Kutu No: 65, Gömlek No: 16.1, Tarih: R-13 Şubat 1327.
[25] BOA, Fon Kodu: DH.EUM.MH., Kutu No: 1, Gömlek No: 94, Tarih: H-26.08.1327.
[26] BOA, Fon Kodu: İ.MVL., Kutu No: 209, Gömlek No: 6779, Tarih: H-06.07.1267.
[27] BOA, Fon Kodu: MVL., Kutu No: 328, Gömlek No: 104, Tarih: H-08.06.1267.
[28] BOA, Fon Kodu: ŞD., Kutu No: 601, Gömlek No: 79, Tarih: H-27.11.1325.
[29] BOA, Fon Kodu: TFR.I.M., Kutu: 25, Gömlek: 2424, Tarih: H-29.12.1337.
[30] BOA, Fon Kodu: ZB, Kutu No: 311, Gömlek No: 18, Tarih: R-26.01.1324.
[31] Bulut, Sedef (2013), “Türkçülerin Penceresinden Osmanlı’da Kadın Meselesi ve Orta Asya Referansı”, Tarihin Peşinde, Sayı 10, (313-336).
[32] Ceyhan, Erdal (2004), Türk Eğitim Tarihi Kronolojisi (1299-1997), Ulusal Yayınları, Edirne.
[33] Çakır, Serpil (1994). Osmanlı’da Kadın Hareketi, Metis Yayınları, İstanbul.
[34] Çelik, Birten (2015), “Osmanlı Gümrüklerinde Kadın İstihdamı: Kadın Gümrük Kolcuları (1901-1908)”, Belleten, Cilt LXXIX, Sayı 286, (1003-1038).
[35] Devellioğlu, Ferit (2007), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Aydın Sami Güneyçal (Yay.Haz.), Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara.
[36] Dığıroğlu, Filiz (2007), Memalik-i Osmani Duhanları Müşterekü’l-Menfaa Reji Şirketi Trabzon Reji İdaresi (1883-1914), Osmanlı Bankası Arşiv ve Araştırma Merkezi Yayınları, İstanbul.
[37] Dulum, Sibel (2006), Osmanlı Devleti’nde Kadının Statüsü, Eğitimi ve Çalışma Hayatı (1839-1918), Osmangazi Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi)
[38] Engin, Nuri (2021), Osmanlı Döneminde Erzurum Polis Mektebi (1911-1917), Bitlis Eren Üniversitesi, Bitlis. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
[39] Erdem, Yasemin Tümer ve Yiğit, Halime (2010), Bacıyân-ı Rûm’dan Günümüze Türk Kadınının İktisadi Hayattaki Yeri, İstanbul, Ticaret Odası.
[40] Erdoğdu, M. Akif (1997), “Prof.Dr. Ronald C.Jennings (1942-1996)”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Sayı 8/8, (479-482).
[41] Ergin, Osman (1977), Türkiye Maarif Tarihi: İstanbul Mektepleri ve İlim, Terbiye ve San’at Müesseseleri -dolayısiyle- Cilt: 1-2, Eser Kültür Yayınları, İstanbul.
[42] Eryılmaz, Bilal (1992), Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme. İşaret Yayınları, İstanbul.
[43] Findley, Carter V. (1996), Kalemiyeden Mülkiyeye Osmanlı Memurlarının Toplumsal Tarihi, Çev.: Gül Çağalı, Güven Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
[44] Geçmişten Günümüze Fotoğraflarla Mesleki ve Teknik Eğitim (11.YY-21.YY) (2019), Selvinaz Aydın ve Ülkü Özdemir (Haz.), Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara.
[45] Gökdemir, Oktay (1994), Aydın Vilayeti’nde Tütün Rejisi, Dokuz Eylül Üniversitesi / Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü, İzmir. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
[46] Gör, Emre (2018). II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı İstihbarat Ağı (1876-1909), Hacettepe Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
[47] Gün, Taner (2021). II. Meşrutiyet Döneminde “Emniyet-i Umûmiye Müdürlüğünün” Kuruluşu ve Gelişimi (1909-1918), Harran Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Şanlıurfa. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
[48] Günaydın, Nimet (1967). “İlk Kadın Memurlar”, Hayat Tarih Mecmuası, Sayı 1/4, (66-67).
[49] Güney, Remzi (2008). Osmanlı’nın Son Döneminden Cumhuriyet Dönemine İstihbarat Teşkilatlarının Tarihi Süreçleri ve Polis İstihbarat Tarihi, Kırıkkale Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
[50] Gürhan, Veysel (2017). “18. Yüzyıl Osmanlı Toplumunda Kadın ve Hukuk: Amid Mahkemesinde Kadınların Hak Arama Süreçlerine Dair Bazı Değerlendirmeler”, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırma Dergisi, Sayı 6/3, (1644-1664).
[51] Hasan Neş’et (2019), Meşrutiyet’te Polis, Çeviri Yazı: Menderes Alpkutlu, Polis Akademisi Yayınları, Ankara.
[52] İlter, Erdal (2002), Millî İstihbarat Teşkilâtı Tarihçesi: Millî Emniyet Hizmetleri Riyâseti (M.E.H./M.A.H) (1927/1965). Millî İstihbarat Teşkilâtı Basımevi, Ankara.
[53] İstanbul Emniyet Müdürlüğü resmi örün sitesi, https://www.istanbul.pol.tr/Ana Sayfa/Tarihçe, Erişim Tarihi: 04.06.2021.
[54] Jennings, Ronald C. (1975). “Women in Early 17th Century Ottoman Judicial Records-The Sharia Court of Anatolian Kayseri”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, Sayı XVIII/1, (53-114).
[55] Kâhya, Esin, (1992), “Tanzimatta Eski ve Yeni Tıp”, 150. Yılında Tanzimat, içinde (s. 289-302), Hakkı Dursun Yıldız (Yay.Haz.), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
[56] Kaplan, Leyla (1998). Cemiyetlerde ve Siyasi Teşkilatlarda Türk Kadını (1908-1960), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
[57] Karabekir, Kâzım (1998), Gizli Harp: İstihbarat, Emrullah Tekin (Yay.Haz.), Kamer Yayınları, İstanbul.
[58] Karabulut, Andaç (2005), “Dünya Tarihinde İstihbaratın Önemi”, Dünyayı Yöneten Güç İstihbarat Bilimi, içinde (s. 239-254), Sait Yılmaz (Ed.), Kripto Basım Yayım Dağıtım, Ankara.
[59] Karadoğan, Umut (2018). “Meşrutiyet Döneminde Hukuksal ve Toplumsal Alanda Kadın Algısı, Nisa Hapishaneleri Örneği”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, Sayı 5 (17), (295-333).
[60] Karan, Kaya (2014). Geçmişten Günümüze Türk İstihbarat Teşkilatı, Kripto Basım Yayım, Ankara.
[61] Kaynar, Süleyman (2002). Tarihi Süreç İçerisinde Türk Polis Teşkilatı’nın Kuruluşu, Organizasyonu, Fiziksel Yapılanması, Aday Seçme Şekli, Eğitim Programları ve Eğitim Süreçleri Üzerine Bir Araştırma, Niğde Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
[62] Kodaman, Bayram ve Saydam, Abdullah (1992). “Tanzimat Devri Eğitim Sistemi”, 150. Yılında Tanzimat, içinde (s. 475-496), Hakkı Dursun Yıldız (Yay.Haz.), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
[63] Kodaman, Bayram (2007), “Osmanlı Devleti’nin Yükseliş ve Çöküş Sebeplerine Genel Bakış”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı 16, (1-24).
[64] Kurnaz, Şefika (1991), Cumhuriyet Öncesinde Türk Kadını (1839-1923). T.C. Başbakanlık Aile Araştırma Kurumu Başkanlığı, Ankara.
[65] Kurnaz, Şefika (2013), Osmanlı Kadınının Yükselişi (1908-1918), Ötüken Yayınları, İstanbul.
[66] Levent, Zeynel (2015), “20.Yüzyıldan Günümüze Türklerde İstihbarat Eğitim Süreci”, Teşkilat-ı Mahsusa’nın 100.Yılında Türk İstihbaratı, içinde (135-174), Ümit Özdağ ve Merve Önenli Güven (Ed.), Kripto Basım Yayın Dağıtım, Ankara, 2015.
[67] Makal, Ahmet (1997), Osmanlı İmparatorluğu’nda Çalışma İlişkileri: 1850-1920 (Türkiye Çalışma İlişkileri Tarihi), İmge Kitabevi, Ankara.
[68] Mutlu, Şamil (1996), “II. Meşrutiyet Devrinde İstatistik Bilgileriyle Eğitim”, Belgeler Dergisi, Sayı XVII/21, (127-144).
[69] Ortaylı, İlber (1981), İkinci Abdülhamit Döneminde Osmanlı İmparatorluğunda Alman Nüfuzu, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayınları, Ankara.
[70] Özcan, Abdülkadir (2014), “Zaptiye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi Cilt 44, içinde (s. 128-130), TDV İslam Araştırmaları Merkezi, İstanbul.
[71] Özdemir, Cüneyt (2009), Önemli İşler Dairesi: Derin Devletin Yeni Sahibi, Doğan Kitap, İstanbul.
[72] Özel, Şaban Ali (2019), Türk Polis Teşkilatı’nın Gelişiminde Batı’nın Etkisi, Ordu Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü. (Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi).
[73] Özger, Yunus (2012), “Osmanlı’da Kadınların Memuriyette İstihdamı Meselesi ve Sicill-i Ahvâlde Kayıtlı Memurelerin Resmî Hâl Tercümeleri”, History Studies. Sayı 4/1, (419-447).
[74] Özkan, Tuncay (2003), MİT’in Gizli Tarihi, ALFA Basım Yayım Dağıtım, İstanbul.
[75] Özkul, Ahmet Sait (2012), “19. Yüzyıl Türk Yükseköğretiminde İşletme Eğitimi”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Sayı 16, (223-241).
[76] Pakalın, Mehmet Zeki (1993), Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt: 3, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul.
[77] Sakaoğlu, Necdet (2003), Osmanlı’dan Günümüze Eğitim Tarihçesi, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul.
[78] Şahin, Eyüp, Tunç, Zafer ve Töre, Rahmi (2010), Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Türk Polis Teşkilatında İlk Kadın Görevliler, Emniyet Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
[79] Şanal, Mustafa (2004), “Osmanlı İmparatorluğu’nda Kız Öğretmen Okulunda Görev Yapan Kadın İdareci ve Öğretmenler ile Okuttukları Dersler”, Belleten, Sayı LXVIII/253, (649-670).
[80] Şimşek, Erdal (2012), Türkiye’de İstihbarat Savaşları ve MİT, Destek Yayınları, İstanbul.
[81] Şimşek, Halil (2006), Lozan’ın Getirdiği Statü ve Türkiye’de Azınlıkların Durumu (1923-1974), Hacettepe Üniversitesi / Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Enstitüsü. (Doktora Tezi).
[82] T.C. İçişleri Bakanlığı Emniyet Genel Müdürlüğü resmi örün sitesi, https://www.egm.gov.tr/Ana Sayfa/Tarihçe, Erişim Tarihi: 03.06.2021.
[83] T.C. Vakıflar Genel Müdürlüğü resmi örün sitesi, https://www.vgm.gov.tr/vakıflarımız/genel bilgi, Erişim Tarihi: 09.01.2022.
[84] Tongur, Hikmet (1946). Türkiye’de Genel Kolluk Teşkil ve Görevlerinin Gelişimi, Kanaat Basımevi, Ankara.
[85] Türk Polis Tarihinden Belge ve Fotoğraflar, (2012), Eyüp Şahin (Gn. Koor.), Bilal Kağan Türkarslan ve Uğur Akıl (Yay.Haz.ve İnc.), Emniyet Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara.
[86] Uğurcan, Sema (1992), “Tanzimat Devrinde Kadının Statüsü”, 150. Yılında Tanzimat, içinde (s. 497-510), Hakkı Dursun Yıldız (Yay.Haz.), Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara.
[87] Uğurlu, Mehmet Cemil (1997), “14 Mart Tıp Bayramı’nın Düşündürdükleri”, Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi Mecmuası, Sayı 50/1, (1-5).
[88] Van, Nurettin (2015), “Tanzimat’tan Cumhuriyet’e İstanbul’da Güvenlik (1839-1918), Antik Çağ’dan XXI.Yüzyıla”, Büyük İstanbul Tarihi Ansiklopedisi, Cilt: 3, (118-133).
[89] Yayla, Mehmet (2010), Devlet Sırlarına Karşı Suçlar ve Casusluk, Ankara Üniversitesi / Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara. (Yayınlanmamış Doktora Tezi).
[90] Yolalıcı, M. Emin (1999), “XX.Yüzyıl ve Sonrası Osmanlı Devleti’nde Eğitim ve Öğretim Kurumları”, Osmanlı Ansiklopedisi Cilt: 2, içinde (s. 281-296), Yeni Türkiye Yayınları, Ankara.
[91] Yurtsever, Erdal (2008), Milli Mücadele Dönemi İstihbarat Faaliyetleri: Örnek Olay İncelemesi (1919-1922), Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları, Ankara.
[92] Yüksel, Ahmet (2014), “Osmanlı Devlet Dairelerinde Mesai Kavramı ve Uygulaması (18.-20. Yüzyıllar)”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, Sayı XVI/1, (19-49).
[93] Zengin, Zeki Salih (2007), “II. Abdülhamit Döneminde Yabancı ve Azınlık Mekteplerinin Faaliyetleri”, Belleten, Cilt 71, Sayı 261, (613-652).