Sahîh-i Buhârî Nüshalarına Dair Yeni Bulgular: Bulak Baskısı, Yûnînî Yazmaları ve Abdullah b. Sâlim el-Basrî Nüshası

Sahîh-i Buhârî’nin Sultan II. Abdülhamid’in emriyle yapılan Bulak baskısındaİstanbul’dan Mısır’a gönderilen ve baskıya esas kabul edilen yazma nüshanınYûnînî’nin (ö. 701/1302) asıl nüshası olup olmadığı, bu mühim nüshanın basıldıktansonraki âkıbeti, bu baskıda başka hangi yazmaların kullanıldığı ve Yûnînînüshasının kopyaları hakkında, Yûnînî’ye dair çalışmaların azlığı ve kaynaklarınyetersizliği sebebiyle belirsizlikler mevcuttur. Bu belirsizlikleri gidermek amacıylaTürkiye’deki zengin yazma eser külliyatını kullanarak yaptığımız bu çalışmadaYûnînî’nin aslının Türkiye’de olmadığını, Ezher ulemâsı tarafından yapılan Bulakbaskısında Yûnînî’nin en önemli kopyası kabul edilen Abdullah b. Sâlim el-Basrî(ö. 1134/1722) nüshasının esas alındığını, bunun yanında Muhammed el-Mizzî,Bedrânî ve Takıyyüddin es-Sübkî nüshaları ile Hâfız Yûsuf el-Mizzî’nin tashih ettiğiMuhammed b. İlyâs nüshasının kullanıldığını tespit ettik. Türkiye’de bulunanAbdullah b. Sâlim nüshalarını ve Yûnînî’nin diğer kopyalarını tanıttık. Konuylailgili olarak Yûnînî öncesi ve sonrası benzer gayretlerin olduğunu ortaya koymakamacıyla İbn Hacer’in çok önemsediği Sagānî nüshasından ve İslâm âlemindeBuhârî’nin ilk baskısını gerçekleştiren Sehârenpûrî’nin hâşiyesinden bahsettik. Birkısmı araştırmacıların elinde olan ama ne olduğu farkedilemeyen, bir kısmı ise hiçbilinmeyen bu nüshaların ve bu makalede yer alan bazı bilgilerin yeni çalışmalarakapı aralamasını ümit ediyoruz.

Anahtar Kelimeler:

Buhârî, el-Câmiu’s-sahîh, Yûnînî, Abdullah b. Sâlim el-Basrî, Sultan II. Abdülhamid, Bulak

Some New Findings on Manuscript Copies of Sahīh al-Buhkārī: The Bulak Printing, the Yūnīnī Manuscripts and the Ditto of Abdullah b. Sālim al-Basrī

It is unclear whether the manuscript sent from Istanbul to Egypt to be used for theBulak printing of Sahīh al-Bukhārī, made on the order of Sultan Abdülhamid II, isthe main Yūnīnī (d. 701/1302) copy. Nor is it clear what happened to the manuscriptafter the printing or what other copies were used. These uncertainties are dueto the scarcity of works on Yūnīnī and the insufficiency of sources. In this paperwe have tried to eliminate some of these uncertainties by using the rich collectionof manuscripts in Turkey. It has been determined that the original copy of Yūnīnīdoes not exist in Turkey and that the Bulak printing made by scholars of al-Azharwas based on the copy of Abdullah b. Sālim al-Basrī (d. 1134/1722), the most eminentcopy of Yunini manuscript, as well as those of Muhammed al-Mizzī, Bedrānīand Taqī al-dīn al-Subkī and that of Muhammed b. Ilyas, revised by Hāfiz Yusufal-Mizzī. We have provided information about the copies by Abdullah b. Sālimand other Yūnīnī manuscripts found in Turkey. To show that there were similarefforts both before and after Yūnīnī, we have also mentioned the copy of Sagānī,which was praised by Ibn Hajar al-Askalānī, as well as the gloss by Sehārenfūrīwho made the first print of Sahīh al-Bukhārī in the Muslim world. It is hoped thatthe copies and the information presented in this paper will lead to some furtherworks on the topic.

Keywords:

Bukhārī, al-Jāmi‘ al-Sahīh, Yūnīnī, Abdullah b. Sālim al-Basrī, Sultan Abdülhamid II, Bulak,

PDF

___

Abdülhalîm, Cum‘a Fethî, Rivâyâtü’l-Câmii’s-sahîh ve nüsahuhû, I-II, Katar: Dâru’l-felâh, 1434/2013.
Albayrak, Ali, “Sahîh-i Buhârî’nin Tashihi” (yayımlanmamış çalışma).
Altuntaş, M. Celil, “Osmanlı İlim Geleneğinde Buhârîhânlık” (yüksek lisans tezi), Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya, 2010).
Aydın, Arafat, “Sagânî’nin Sahîh-i Buhârî Nüshası ve Türkiye Kütüphanelerindeki Yazmaları” (uzmanlık tezi), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, İstanbul 2016.
Basrî, Abdullah b. Sâlim, Zıyâü’s-sârî fî mesâliki Sahîhi’l-Buhârî, haz. Nûreddin Tâlib, I-XVIII, Katar: er-Rakīm li’l-buhûs ve’d-dirâsât, 1432/2011.
Buhârî, el-Câmiu’s-sahîh, I-IX, Bulak: el-Matbaatü’l-kübrâ el-emîriyye, 1311-13.
........., el-Câmiu’s-sahîh bi-hâşiyeti’l-muhaddis es-Sehârenfûrî, I-XV, haz. Takıyyüddin en-Nedvî, I-XV, Beyrut: Dârü’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1432/2011.
........., el-Câmiu’s-sahîh, haz. M. Mustafa el-A‘zamî, Riyad: Dârü’l-A‘zamî, 1434/2013.
........., el-Câmiu’s-sahîh, haz. Merkezü’l-Buhûs ve takniyyetü’l-ma‘lûmât, I-X, Kahire: Dârü’t-te’sîl, 2012.
........., el-Câmiu’s-sahîh, I-IX, Dâru’l-cîl, Beyrut, t.y. Fâsî, Takıyüddin, Zeylü’t-Takyîd, haz. Kemâl Yûsuf el-Hût, I-II, Beyrut: Dârü’lkütübi’l- ilmiyye, 1410/1990.
İbn Hacer el-Askalânî, Fethu’l-bârî, I-XIII, Beyrut: Dâru’l-ma‘rife, 1379.
........., İnbâü’l-gumr bi-enbâi’l-umr, haz. Hasan Habeşî, I-III, Kahire: Lecnetü İhyâi’t-türâsi’l-İslâmî, 1389-92/1969-72.
İbnü’l-Mulakkın, et-Tavzîh li-şerhi’l-Câmii’s-sahîh, haz. Nûreddin Tâlib, I-XXXVI, Katar : Dâru’l-felâh, 2012.
Kādî İyâz, el-İlmâ‘ ilâ ma‘rifeti usûli’r-rivâye, haz. Seyyid Ahmed Sakr, Kahire: Dârü’t-türâs, 1389/1970.
Kandemir, M. Yaşar, “İbn Râfi‘ ”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), XX, 239.
Kastallânî, Ahmed b. Muhammed, İrşâdü’s-sârî, I-X, Beyrut: y.y., 1323.
Kettânî, M. Abdülhay, Fihrisü’l-fehâris, haz. İhsan Abbas, I-III, Beyrut: Dârü’lgarbi’l- İslâmî, 1402/1982.
Kızıl, Fatma, “Yûnînî”, DİA, XLIII, 595-96.
Menûnî, Muhammed, “Sahîhu’l-Buhârî fi’d-dirâsâti’l-magribiyye min hilâli ruvâtihi’l-evvelîn ve rivâyâtihî ve usûlih”, Mecelletü’l-Mecmai’l-lugati’l- Arabiyye bi-Dımaşk, 4/3 (1394): 500-49.
Mizzî, Tehzîbü’l-Kemâl, haz. Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, I-XXXV, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1400/1980.
Özşenel, Mehmet, Pakistan’da Hadis Çalışmaları, İstanbul: Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı, 2014.
Quiring-Zoche, Rosemarie, “How al-Buhari’s Sahih Was Edited in the Middle Ages: ‘Ali al-Yunini and His Rumuz,” Bulletin d’Studes Orientales, 50 (1998): 191-222.
Rûdânî, Sılatü’l-halef bi-mevsûli’s-selef, haz. Muhammed Haccî, Beyrut: Dârü’lgarbi’l- İslâmî, 1408/1988.
Safedî, A‘yânü’l-asr, haz. Ali Ebû Zeyd v.dğr., I-VI, Beyrut: Dârü’l-fikri’lmuâsır, 1418.
Sellûm, Ahmed b. Fâris, “Nüshatü’l-İmâm es-Sagānî min Sahîhi’l-Buhârî ve kıymetühü’l-ilmiyye”, Mecelletü’l-Cündî el-müslim, 39 (1431/2010): 8-16. Sezgin, Fuat, Buhârî’nin Kaynakları, Ankara: Kitâbiyât, 2000.
Süyûtî, Hüsnü’l-muhâdara fî târîhi Mısr ve’l-Kāhire, haz. M. Ebü’l-Fazl İbrâhim, I-II, Kahire: Dâru ihyâi’l-kütübi’l-Arabiyye, 1387/1967.
Woll, John Obert, “Abdullah b. Sâlim el-Basrî ve 18. Yüzyılda Hadis İlmi”, çev. Nail Okuyucu, Batı Gözüyle Tecdid 1700-1850: İslâm Dünyasında Tecdid Hareketleri, ed. Nail Okuyucu, İstanbul: Klasik, 2014, s. 217-30.
Zehebî, Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’, I-XXV, Beyrut, Müessesetü’r-risâle, 1405/1985. Ziriklî, el-A‘lâm, haz. Züheyr Fethullah, I-VIII, Beyrut: Dârü’l-ilm li’l-Melâyin, 1986.
Amasya Beyazıt Yazma Eser Ktp., No. 199.
Âtıf Efendi Yazma Eser Ktp., No. 579, 580.
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Y. PRK. MK. 6/89.
Beyazıt Yazma Eser Ktp., Veliyyüddin Efendi, No. 501.
Bursa İnebey Ktp., Ulucami, No. 539-543.
Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye, No. 177, 1108, 1109.
Edirne Selimiye Ktp., No. 1042.
Konya Bölge Yazma Eser Ktp., No. 4772, 8980
Konya Yûsuf Ağa Ktp., No. 5555.
Köprülü Ktp., Fâzıl Ahmed Paşa, No. 355, 362.
Millet Ktp., Feyzullah Efendi, No. 474.
Nuruosmaniye Ktp., No. 695, 703.
Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, No. .ق 481
Râgıb Paşa Ktp., No.335.
Süleymaniye Ktp., Ayasofya, No.773, 778.
Süleymaniye Ktp., Damat İbrahim, No. 267.
Süleymaniye Ktp., Denizli, No. 52.
Süleymaniye Ktp., Fatih, No. 1059.
Süleymaniye Ktp., Hacı Beşir Ağa, No. 161.
Süleymaniye Ktp., Hamidiye, No. 214.
Süleymaniye Ktp., Kılıç Ali Paşa, No. 263
Süleymaniye Ktp., Turhan Vâlide Sultan, No. 67.
Süleymaniye Ktp., Yazma Bağışlar, No Yazma Bağışlar. 1557.
Topkapı Sarayı Müzesi Ktp., III. Ahmed Kitaplığı, No. 250.