İlâhî Fiillerin Nedenliliği Bağlamında Tefsir-Kelâm İlişkisi

Tefsir çalışmaları, tarihî süreci boyunca kelâm tartışmalarından büyük ölçüdeetkilenmiştir. Bu etkiyi özellikle müteahhirîn dönemi tefsir metinlerinde bârizşekilde görmek mümkündür. Bu durum belli ölçüde tabii kabul edilebilir olsa da,Kur’an metninin kendi ortamı, metinsel bütünlüğü ve metin dışı (nüzûl) bağlamıiçerisinde anlaşılabilmesi için, başkaca değerlendirmelerden mümkün mertebebağımsız bir perspektiften ele alınması önem taşımaktadır. Bu makalede kelâmıntefsir kitapları üzerindeki etkisi, ilâhî fiillerin nedenliliği konusuyla ilişkilendirilenEnbiyâ sûresinin 23. âyeti özelinde takip edilmiş ve söz konusu âyetin metin içive metin dışı bağlam çerçevesinde ifade ettiği anlamın tespiti yapılmış; ardındanbu anlamın ilgili kelâm tartışmalarıyla ilişkilendirilmesinin imkânı tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler:

Tefsir, kelâm, illet, ilâhî fiiller

The Relationship Between Tafsīr (Quranic Exegesis) and Kalām (Theology) in the Context of the Causality of Divine Acts

Throughout its long history, the works of tafsīr (Qur’anic exegesis) have beensubstantially influenced by discussions carried out within the discipline of kalām(theology). Particularly, this influence might be observed in post-classical tafsīrtexts. To a certain extent, this is understandable. However, to understand theQur’anic text in its own context, in its integrity as a text and in an extra-textualcontext (nuzūl), it seems necessary to consider it through a perspective that is freeof other considerations. In this paper we evaluate the influence of kalām on thetafsīr works within the context of the commentaries made on Surah Anbiyā 21/23in particular; this verse is associated with the cause of the divine acts. We alsodesignate alternative meanings given to this particular verse within the textualand extra-textual contexts, and finally discuss the possibility of associating theseinterpretations with contemporary discussions of kalām.

Keywords:

Quranic exegesis/tafsīr, theology/kalām, cause, divine acts,

PDF

___

Âlûsî, Şehâbeddin Mahmûd, Rûhu’l-meânî fî tefsîri’l-Kur’âni’l-azîm ve’s-seb‘i’l-mesânî, I-XXX, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
Beyâzîzâde Ahmed Efendi, İşârâtü’l-merâm min ibârâti’l-imâm, haz. Yûsuf Abdürrezzak, Karaçi: Zemzem Publishers, 2004.
Câbirî, M. Âbid, Bünyetü’l-akli’l-Arabî, Beyrut: Merkezü Dirâsâti’l-vahdeti’l-Arabiyye, 2007.
Cemel [Süleyman b. Ömer], el-Fütûhâtü’l-ilâhiyye bi-tavzîhi tefsîri’l-Celâleyn, I-IV, Kahire: el-Matbaatü’l-âmire eş-şarkiyye, 1303.
Derveze, M. İzzet, et-Tefsîrü’l-hadîs, I-X, Tunus: Dârü’l-garbi’l-İslâmî, 2008.
Dönmez, İbrahim Kâfî, “İllet”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (DİA), XXII, 117.
Fahreddin er-Râzî, Mefâtîhu’l-gayb: et-Tefsîrü’l-kebîr, I-XXXII, Beyrut: Dârü’l-fikr, 1981.
Fahreddin er-Râzî, Muhassalü efkâri’l-mütekaddimîn ve’l-müteahhirîn mine’l-ulemâ’ ve’l-hükemâ’ ve’l-mütekellimîn, haz. Tâhâ Abdürraûf Sa‘d, Kahire: Mektebetü’lkülliyyâti’l- Ezheriyye, t.y.
Gazzâlî, el-İktisâd fi’l-i‘tikād, haz. İ. Agâh Çubukçu - Hüseyin Atay, Ankara: Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 1962.
....., el-Müstasfâ min ilmi’l-usûl, haz. Nâcî es-Süveyd, I-II, Beyrut: el-Mektebetü’lasriyye, 2009.
Görmez, Mehmet, Sünnet ve Hadisin Anlaşılmasında Metodoloji Sorunu, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1997.
Heidegger, Martin, Varlık ve Zaman, çev. Kaan H. Ökten, İstanbul: Agora Kitaplığı, 2008.
İbn Âşûr, M. Tâhir, et-Tahrîr ve’t-tenvîr, I-XXX, Tunus: ed-Dârü’t-Tûnisiyye li’n-neşr, 1984.
İbn Atıyye el-Endelüsî, el-Muharrerü’l-vecîz fî tefsîri’l-kitâbi’l-azîz, haz. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed, I-V, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1422/2001.
İbn Ebû Şerîf, Kemâleddin, el-Müsâmere bi-şerhi’l-Müsâyere, Bulak: el-Matbaatü’lkübrâ el-Emîriyye, 1317.
İbn Hacer el-Askalânî, Fethu’l-bârî, haz. Muhibbüddin el-Hatîb – M. Fuad Abdülbâkī, I-XIII, Beyrut: Dârü’l-ma‘rife, 1378/1959.
İbn Haldûn, Mukaddime, haz. Muhammed el-İskenderânî, Beyrut: Dârü’l-kitâbi’l- Arabî, 2008.
İbn Hazm, el-İhkâm fî usûli’l-ahkâm, haz. Ahmed M. Şâkir, I-VIII, Beyrut: Dârü’lâfâki’l- cedîde, t.y.
İbn Hazm, el-Muhallâ, haz. Ahmed M. Şâkir v.dğr., I-XI, Kahire: İdâretü’t-Tıbâati’l- Münîriyye, 1347-52.
İbn Hişâm, es-Sîretü’n-nebeviyye, haz. Abdüsselâm Tedmürî, I-IV, Beyrut: Dârü’lkitâbi’l- Arabî, 1990.
İbn Kayyim el-Cevziyye, Şifâü’l-alîl fî mesâili’l-kazâ’ ve’l-kader ve’l-hikme ve’t-ta‘lîl, haz. Mustafa Ebü’n-Nasr eş-Şelebî, I-II, Cidde: Mektebetü’s-sevâdî, 1991.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec, Zâdü’l-mesîr fî ilmi’t-tefsîr, I-IX, Beyrut: el-Mektebü’lİslâmî, 1404/1984.
Kādî Abdülcebbâr, Müteşâbihü’l-Kur’ân, haz. Adnan M. Zerzûr, I-II, Kahire: Dârü’ttürâs, 1969.
Kādî Abdülcebbâr, Tenzîhü’l-Kur’ân ani’l-metâin, Beyrut: Dârü’n-nehdati’l-hadîse, t.y.
Kerhî, Usûlü’l-Kerhî. Usûl-i Pezdevî ile birlikte, Karaçi: Mîr Muhammed Kütübhâne, t.y.
Kummî, Ali b. İbrâhim, Tefsîrü’l-Kummî, I-II, Kum: Müessesetü dâri’l-kitâb, 1967.
Kurtubî, Muhammed b. Ahmed, el- Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kur’ân, haz. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî v.dğr., I-XXVI, Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1427/2006.
Lalandé, André, Vocabularie: Mevsûatü Laland el-felsefiyye, çev. Halîl Ahmed Halîl, Beyrut-I-III, Paris: Menşûrâtü Uveydât, 2001.
Mâtürîdî, Kitâbü’t-Tevhîd, haz. Bekir Topaloğlu - Muhammed Aruçi, İstanbul: İSAM Yayınları, 2003.
Mâtürîdî, Te’vîlâtü’l-Kur’ân, haz. Ahmet Vanlıoğlu - Bekir Topaloğlu v.dğr., I-XVII, İstanbul: Mizan Yayınevi, 2005-2011.
Mâverdî, en-Nüket ve’l-uyûn, haz. Seyyid b. Abdülmaksûd b. Abdürrahîm, I-VI, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.
Mukātil b. Süleyman, Tefsîru Mukātil b. Süleymân, haz. Ahmed Ferîd, I-II, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1424/2003.
Nizâmeddin en-Nîsâbûrî, Garâibü’l-Kur’an, haz. Zekeriyyâ Umeyrât, Beyrut: Dârü’lkütübi’l- ilmiyye, 1416/1996.
Pezdevî, Ebü’l-Yüsr, Usûlü’d-dîn, haz. Hans Peter Lins, Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-türâs, 2003.
Sâvî, Ahmed b. Muhammed, Haşiyetü’s-Sâvî alâ tefsîri’l-Celâleyn, Kahire: el-Matbaatü’l- Ezheriyye, 1926.
Semerkandî, Ebü’l-Leys, Bahrü’l-ulûm, haz. Ali M. Muavvad v.dğr., I-III, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1413/1993.
Serahsî, Şemsüleimme, el-Muharrer fî usûli’l-fıkh, Beyrut: Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, 1417/1996.
Seyyid, M. Sâlih, Asâletü ilmi’l-kelâm, Kahire: Dârü’s-sekāfe, 1987.
Sheehan, Thomas, “Dasein”, A Companion to Heidegger, ed. Hubert L. Dreyfus - Mark A. Wrathall, London: Blackwell Publishing, 2005, s. 193-213.
Süyûtî, ed-Dürrü’l-mensûr, haz. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Türkî, I-XVII, Kahire: Dâru Hicr, 1424/2003.
Şehristânî, Nihâyetü’l-ikdâm fî ilmi’l-Kelâm, haz. Alfred Guillame, Bağdat: Mektebetü’lmüsennâ, t.y.
Şelebî, M. Mustafa, Ta‘lîlü’l-ahkâm, Beyrut: Dârü’n-nehdati’l-Arabiyye, 1981.
Şevkânî, Fethu’l-kadîr, I-V, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, t.y.
Şîrâzî, Nâsır Mekârim, el-Emsel fî tefsîri kitâbillâhi’l-münzel, I-XV, Kum: Dârü’n-neşr li-Medreseti’l-İmâm Alî b. Ebî Tâlib, 1992.
Taberî, Muhammed b. Cerîr, Câmiu’l-beyân an te’vîli’l-Kur’ân, haz. Abdülmuhsin et- Türkî, I-XXVI, Kahire: Dâru Hicr, 1422/2001.
Tabersî, Mecmau’l-beyân, I-X, Beyrut: Dârü’l-Murtezâ, 2009.
Teftâzânî, Şerhu’l-Makāsıd, haz. Abdurrahman Umeyre, I-V, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1998.
Tûsî, Ebû Ca‘fer, et-Tibyân fî tefsiri’l-Kur’an, haz. Ahmed Habîb Kasîr el-Âmilî, I-X, Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, t.y.
Türker, Ömer, “İlâhî Fiillerin Nedenliliği Sorunu: Gazzâlî’nin Meseleye Yaklaşımı ve Katkısı”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 17 (2007): 1-24.
Türker, Ömer, “İslâm Metafizik Gelenekleri”, Sabah Ülkesi, 40 (2014): 4.
Türker, Ömer, “Mukaddime’de Aklî İlimler Algısı: İbn Haldûn’un ‘Bireysel Yetenekler’ Teorisi”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 15 (2006): 33-50.
Zebîdî, M. Murtazâ, Tücü’l-arûs min cevâhîri’l-kāmûs, I-XL, Küveyt: Matbaatü Hükûmeti Küveyt, 1965-2001.
Zeccâc, Meâni’l-Kur’ân ve i‘râbüh, haz. Abdülcelîl Şelebî, I-V, Beyrut: Âlemü’l-kütüb, 1408/1988.
Zemahşerî, el-Keşşâf, haz. Âdil Ahmed Abdülmevcûd v.dğr., I-VI, Riyad: Mektebetü’l- Ubeykân, 1418/1998.
Zencânî, Şehâbeddin, Tahrîcü’l-fürû‘ ale’l-usûl, haz. M. Edîb Sâlih, Beyrut: Müessesetü’r- risâle, 1987.