Tarihi İhtilafların Gölgesinde İran-Suudi Arabistan Rekabeti: Şii-Vahhabi İlişkilerinin Dünü ve Bugünü

XX. yüzyılın son çeyreğinde tekrar alevlenen ve 2003’te Irak’ın işgalini takiben şiddetlenen İran ile Suudi Arabistan arasındaki, politik ve coğrafi saiklerin de desteklediği mezhepsel görünümlü siyasi ihtilafın güçlü bir tarihi ve kültürel arka planı bulunmaktadır. Bilhassa İran kökenli Büveyhilerin siyasi hâkimiyeti altındaki X-XI. yüzyıllar Bağdat’ında kurumsallaşan İmamiyye Şiiliği, o dönemde şehirde etkin olan Hanbelilerle siyasi nüfuz rekabeti içine girmiştir. Bilahare, Safevilerin bölgede etkinlik kazanması ve ardından XVIII. yüzyılda Vahhabilerin Necd’de güçlenmesiyle, söz konusu nüfuz mücadelesi yeni bir boyuta ulaşmıştır. Günümüzde, Ortadoğu’da yeniden şiddetlenen mezhep motivasyonlu çatışmalar esasen, Dört Halife devri ve Emeviler dönemindeki ayrılıklara ilaveten, XI. yüzyıl başında ve Haçlı Seferleri öncesinde bölgede şekillenen siyasi güç mücadelelerine ve Osmanlı-Safevi rekabetine de dayanmaktadır. Bu tarihsel mücadele, günümüzde de Tahran ile Riyad arasındaki politik mücadele ve bölgesel hegemonya yarışını beslemektedir. Bu makale, Ortadoğu’nun hâlihazırdaki şiddet sarmalını ve karmaşık ilişkiler ağını daha iyi anlamak için, söz konusu tarihsel dönemleri ve bu dönemlere damga vuran siyasi ve kültürel ihtilafların temel dinamiklerini yakından incelemeyi hedeflemektedir.

Anahtar Kelimeler:

Vahhabilik, Şiilik, İran, Suudi Arabistan, Ortadoğu, Bölgesel Rekabet

Iran-Saudi Arabia Rivalry in the Shade of Historical Disputes: Past and Present of the Shiite-Wahhabi Relations

The originally political dispute between Iran and Saudi Arabia covered by religious / sectarian explanations re-appeared in the early 1980s after the Iranian Revolution and deepened following the post-2003 US invasion of Iraq. Along with geopolitical ambitions and political-militarily impetus, that dispute also has a strong historical and cultural background. Twelver Shiite (Imamiyyah) School deepened its institutionalism process and experienced a harsh competition for influence with another strong tradition, Hanbali School, in Baghdad which was under the direct political control of Iranian origin Buvayhids. Subsequently, the rise and expansion of another Iranian dynasty, the Safavids, in the region and the ascent of the Wahhabis in Najd added a new dimension to existing political and cultural dispute. Contemporary sectarian violence across the Middle East, in addition to early disagreements and clashes during the rise of Islam and Umayyad era, originates in the regional power politics before the Crusades in the early XIth century and also in the political rivalry between the Ottoman and Safavid Empires. This historical framework further extends current political rivalry based on regional hegemony competition between Tehran and Riyadh. The article aims at reviewing the political and cultural disputes of the periods mentioned above in order to get a better understanding of the fundamental dynamics of current political and sectarian disagreements.

Keywords:

Wahhabism Shiism, Iran, Saudi Arabia, Regional Rivalry, Middle East, Regional Rivalry,

PDF

___

-Bozan, Metin. İmamiyye’nin İmamet Nazariyesinin Teşekkül Süreci. İstanbul: İSAM Yayınları, 2009.-Büyükkara, Mehmet Ali. İmamet Mücadelesi ve Haşimoğulları. İstanbul: Rağbet Yayınları, 1999.-Çelenk, Mehmet. Safeviler Döneminin Şii-Sünni İlişkileri Üzerindeki Etkisi. E-Makalât Mezhep Araştırmaları Dergisi, VI/2 (Güz 2013); 63–85.-Daftary, Farhad. Şii İslam Tarihi. Trc. Ahmet Fethi. İstanbul: Alfa Kitap, 2016.-DeLong-Bas, Natana J., Wahhabi Islam – From Revival and Reform to Global Jihad. London: I.B. Tauris, 2007. -el-Bağdadi, Ebu Mansur Abdulkahir b. Tahir b. Muhammed. El-Fark Beyne’l-Fırak (Mezhepler Arasındaki Farklar). Trc. Ethem Ruhi Fığlalı. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991. -el-Kâtip, Ahmet. Nedenleri Tarihte Kalmış Siyasi Ayrılık: Sünnilik-Şiilik. Trc. Muharrem Tan. İstanbul: Mana Yayınları, 2013.-eş-Şankıtî, Muhammed b. El-Muhtar. Haçlı Seferlerinin Etkisi Altında Sünni – Şii İlişkileri. Trc. İdris Çakmak. İstanbul: İlimyurdu Yayıncılık, 2016. -eş-Şehristani, Muhammed b. Abdülkerim b. Ahmed. el-Milel ve’n-Nihal (Dinler, Mezhepler ve Felsefi Sistemler Tarihi). Trc. Mustafa Öz. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2008.-Garthwaite, Gene R.. İran Tarihi: Pers İmparatorluğundan Günümüze. Trc. Fethi Aytuna. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 2011.-Gibb, Hamilton A.R., “The Caliphate and the Arab States” A History of the Crusades, ed. M.W. Baldwin. 81–98. Wisconsin: The University of Wisconsin Press, 1969.-Hodgson, Marshall G.S. “How did the Early Shî'a become Sectarian?”, Journal of the American Oriental Society, Vol. 75, No. 1 (Jan. - Mar., 1955): 1-13-Ibn Hazm, Ebu Muhammed Ali b. Ahmed b. Said b. Hazm. El-Fasl fil’l-Milel ve’l-Ehva’ ve’n-Nihal (Dinler ve Mezhepler Tarihi). Trc. Halil İbrahim Bulut. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2017.-İğde, Muhyettin. "Selefiliğin Tarihi Arka Planı. e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, 8 / 2 (Nisan 2016): 151–181.-Kummi el-Eş’ari, Sa’d b. Abdullah Ebu Halef – Nevbahti, Ebu Muhammed Hasan b. Musa. Kitabü’l-Makalat ve’l-Fırak / Fıraku’ş-Şia (Şii Fırkalar). Trc. Hasan Onat / Sabri Hizmetli / Sönmez Kutlu / Ramazan Şimşek. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2004.-Mutahhari, Murtaza. Ehl-i Beyt İmamlarının Siyasi Tutumları. Trc. Cafer Bendiderya. İstanbul: Kevser Yayınları, 2007.-Nasr, Seyyed Hossein. Islam – Religion, History, and Civilization. New York: HarperCollins Publishers, 2003.-Onat, Hasan. “XVIII. Asırda Sünni- Şii İttifak Arayışları Üzerine”. Erişim: 27 Şubat 2019 http://www.hasanonat.net/index.php/93-xviii-as-rda-suenni-sii-ittifak-aray-slar-uezerine# -Şahin, Hanifi. “Abbasilerin Son Dönemlerinden İlhanlıların Yıkılışına Kadarki Süreçte Şii-Sünni İlişkileri”. Ortadoğu’nun Geleceği Açısından Şii-Sünni İlişkileri Sempozyumu Bildirileri (Çorum, 27–29 Eylül 2013). Ed. Mesut Okumuş – Cemil Hakyemez. 35–52. Ankara: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, 2014.-Şeriati, Ali. Ali Şiası Safevi Şiası. Trc. Hicabi Kırlangıç. Ankara: Fecr Yayınevi, 2009.-Şeriati, Ali. İran ve İslam. Trc. Kenan Çamurcu. Ankara: Fecr Yayınevi, 2012.-Tabatabai, Sayyid Muhammad Husayn. Shiite Islam. Albany: State University of New York Press, 1975.-Topaloğlu, Fatih. “Şia’nın Oluşumunda İran Kültürünün Etkisi”. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, 2010.-Sallabi, Ali Muhammed. Zengiler Dönemi – İslami İdarenin Yeniden Hâkim Kılınması. Trc. Turgut Akyüz. İstanbul: Ravza Yayınları, 2014.-Trofimov, Yaroslav. 1979 Kâbe Baskını: Kutsal Mekânda Ayaklanma. Trc. Özlem Özarpacı. İstanbul: İyidüşün Yayınları, 2016.-Wellhausen, Julius. İslamiyet’in İlk Devrinde Dini – Siyasi Muhalefet Partileri. Trc. Fikret Işıltan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınevi, 1996.-Yıldırım, Deniz. Ortadoğu’da Vahhabi-Şii Mücadelesi, TESAM Akademi Dergisi, (Ocak 2018), 5(1). 63–95. -Yıldız, Harun - Maden, Ferhat. "Büveyhîler Dönemi Şîî Düşünürleri". e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi 10 / 2 (Aralık 2017): 269–314.-Yönem, Ahmet. “Şii-Sünni İlişkileri Bağlamında Günümüz Selefiliği”. Ortadoğu’nun Geleceği Açısından Şii-Sünni İlişkileri Sempozyumu Bildirileri (Çorum, 27–29 Eylül 2013). Ed. Mesut Okumuş – Cemil Hakyemez. 119–138. Ankara: Çorum Belediyesi Kültür Yayınları, 2014.