Uygurca yėl ig Üzerine

Toplumlar geçmişte günümüze oranla daha benzer şartlar altında olayları, durumları benzer şekilde yorumlamış; kültürlerini, medeniyetlerini inşa ederken insanı etkileyen ve hatta aşan unsurları bilge bakışları ve yorumlarıyla benzer şekilde adlandırmıştır. Canlıları oluşturduğu düşünülen unsurlar, bu unsurların dengesizliğinin bedenlerde sebep olduğu hastalıklar Batı’dan Doğu’ya benzerlik gösterir. Bu unsurlardan biri rüzgârdır (Skr. vāta, Çin. 風feng, Uyg. yėl / yėėl). Rüzgâr eski Hint felsefesinde ve tıp anlayışında canlıları oluşturan ve bedendeki dengesizliği hâlinde maddi ve manevi yanıyla birçok hastalığa sebep olan unsur olarak görülmüştür. Bu çalışmada Uygurca metinlerde hastalık adı olarak yėl ig / yėėl ig, yėl agrıg / yėėl agrıg şeklinde geçen ifadenin anlam özellikleri incelenmiş, İslam kültür çevresinden etkilerle şekillenen Türk topluluklarının dillerinde de rüzgâr unsurunun sebep olduğu çeşitli hastalıkların tarihî metinlerdekilerle benzerlik gösterdiği üzerinde durulmuştur. Çinceden çevrilen metinlerde Çince 風病 feng bing sözlerinin Uygurcaya bire bir çevrildiği görülmektedir. Söz konusu ibarenin bu şekilde çevrilmesinin sebebi diğer dillerde olduğu gibi Türkçede de “yėl”in sebep olduğu hastalıkların / rahatsızlıkların geçmişte doğal olarak yėl sözcüğüyle adlandırılmış olmasıdır. Geçmişten günümüze ise tıp alanındaki gelişmeler, yabancı dillerin etkisi ve örtmece gibi sebeplerle yeni hastalık adlarının ortaya çıkışına paralel olarak Uygurca metin yayınlarında, sözlüklerde ve araştırma eserlerinde metinlerin günümüze aktarılması esnasında da bu ve benzeri ibarelerin bire bir çeviriyle anlamlandırılmasının günümüz okuyucusu için yeterince açıklayıcı olmayacağı ve ibarenin metin bağlamı göz önünde bulundurulduğunda farklı şekillerde anlamlandırılmasının daha uygun olacağı düşünülmekte, sözcük tanımlamalarının sözcüğün bir yönüne değil, bütün yönlerine temas etmesi gerektiği ifade edilmektedir.

Anahtar Kelimeler:

Eski Türkçe, Uygurca, Eski Hint tıbbı, Eski Türk tıbbı, yėl ig

On Uyghur yėl ig

Communities interpreted events and situations in a similar way in the past compared to today, under similar conditions. While building their cultures and civilizations, they named the elements that affect and even exceed human beings in a similar way through their perspective of wisdom and interpretations. The elements that are thought to form living things and the diseases caused by the imbalance of these elements in the bodies show similarities from the West to the East. One of these elements is the wind (San. vāta, Chin. 風feng, Uig. Yėl / yėėl). In ancient Indian philosophy and in the medical field, wind has been seen as a factor that creates living things and causes many diseases, both material and spiritual, in the event of an imbalance in the body. In this study, the semantic features of the expression yėl ig / yėėl ig, yėl agrıg / yėėl agrıg as the name of the disease in Uyghur texts are emphasized. It has been emphasized that various diseases caused by the wind in the languages of Turkish communities shaped by Islamic culture are similar to those in historical texts. In Chinese translation texts, Chinese 風病 feng bing words are seen as a literal translation into the Uyghur language. The reason why it is translated this way is that diseases caused by breeze (yėl) have been called “yėl” in Turkish, like in other languages, in ancient times. Through the course of time, developments in the field of medicine have led to the emergence of new disease names, due to the effects of foreign languages and euphemisms. It is considered that a literal translation of these phrases, in Uyghur texts, dictionaries, and studies, is not clear enough today, and it would be more appropriate to interpret them in different ways when the context of the text is taken into account. It is stated that word definitions should touch on all aspects of the word, not just one.

Keywords:

Old Turkic, Uyghur, old Indian medicine, old Turkish medicine, yėl ig.,

PDF

___

Altaylı, S. (1994). Azerbaycan Türkçesi Sözlüğü I – II. İstanbul: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları.
Batmaz, M. (2013). Eski Uygur Türkçesinde Tıp Terimleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi.
Canpolat, M. – Z. Önler (2016). İshâk bin Murad Edviye-i Müfrede. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Clauson, Sir G. (1972). An Etymological Dictionary of Pre-thirteenth Century Turkish. Oxford University.
Demirhan Erdemir, A. (1989). “Ahlât-ı Erbaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2. cilt, s. 24.
Derleme Sözlüğü I-XII (1981). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Eliade, M. (2003). Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi I-II-III. (çev.: Ali Berktay). İstanbul: Kabalcı Yayınları.
Erdal, M. (1991). Old Turkic Word Formation I-II. Wiesbaden: Otto Harrassowitz.
Erdağı Doğuer, B. (2013). Hekim Bereket Tuhfe-i Mübārizî Metin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Giles, H. A. (1912). A Chinese – English Dictionary. Second Edition, Revised and Enlarged, Shangai, China and London.
Karlığa, H. B. (1991). “Anâsır-ı Erbaa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 3. cilt, s. 149-151.
Kılıç Cengiz, A. (2021). Eski Uygur Dönemine Ait Tantrik Bir Metin: Sitātaparatrādhāraṇi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Monier–Williams, Sir M. (1899). A Sanskrit–English Dictionary, Etymologically and Philologically Arranged with Special Reference to Cognate Indo–European Languages, Oxford.
Necip, E. N. (2008). Yeni Uygur Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Nobel, J. (1958). Suvarṇaprabhāsottamasūtra, das Goldglanz-sūtra, ein Sankrittext des Mahāyāna-Buddhismus, I-Tsing’s chinesische Version und ihre tibetische Übersetzung, Bd. 1. I-tsing’s chinesische Version Übersetz, eingeleitet, erläutert und mit einem photomechanischen Nachdruck des chinesischen Textes versehen, Leiden.
Okutan, M. Y – D. Koçer – M. Yıldız (2004). Tabîb ibn-i Şerîf Yâdigâr, 15. Yüzyıl Türkçe Tıp Kitabı Yâdîgâr-ı ibn-i Şerîf. İstanbul : Merkezefendi Geleneksel Tıp Derneği Yayınları.
Ölmez, M. – Röhrborn, K. (2001). Xuanzangs Leben und Werk Teil 7, Die alttürkische Xuanzang Biographie III. Nach der Handschrift von Paris, Peking und St. Petersburg sowie nach dem Transkript von Annemarie v. Gabain. Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Önler, Z. (2019). Hacı Paşa (Celâlüddin Hızır) Müntahab-ı Şifâ, Giriş-Metin-Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Rachmati, G. R. (1930), “Zur Heilkunde der Uiguren I”, SPAW 1930, s. 451-473.
—, (1932) “Zur Heilkunde der Uiguren II”, SPAW 1932, s. 401-408.
Scharfe, H. (1999). “The Doctrine of the Three Humors in Traditional Indian Medicine and the Alleged Antiquity of Tamil Siddha Medicine”. Journal of the American Oriental Society 119/4, s. 609-629.
Semet, A. (2005). Lexikalische Untersuchungen zur uigurischen Xuanzang-Biographie, Veröffentlichungen der Societas Uralo-Altaica, Xuangzangs Leben und Werk, Band 34, Teil 8, Wiesbaden: Harrassowitz Verlag.
Shōgaito, M. (2008). 庄垣内正弘. Uiguru bun Abidaruma ronsho no bunkengakuteki kenkyū ウイグル文アビダルマ論書の文献学的研究 [Uyghur Abhidharma Texts: A Philological Study]. Kyoto: Shōkadō.
Soothill, W. E. ve Hodous, L. (1937). A Dictionary of Chinese Buddhist Terms with Sanskrit and Pali Equivalents and a Sanskrit–Pali Index. London.
Salguero, P. C. (2013). “‘On Eliminating Disease’ Translation of the Medical Chapter from the Chinese Versions of the Sutra of Golden Light”. eJournal of Indian Medicine 6, s. 21-43.
大正新脩大藏經 Taishō shinshū daizōkyō (Haz. 高楠順次郎 Takakusu Junjirō, Watanabe Kaigyoku), Tōkyō 1924-1935.
Tarama Sözlüğü (1996). XIII. Yüzyıldan Beri Türkiye Türkçesiyle Yazılmış Kitaplardan Toplanan Tanıklarıyla, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Tekin, T. vb. (1995). Türkmence – Türkçe Sözlük. Ankara: Simurg Yayınları.
Tokyürek, H. (2014). “Eski Uygurcada Āyurveda Tıbbı Ve Beş Unsur”. Türkiyat Mecmuası 24/2, s. 237-262.
__ (2021). Eski Uygur Türkçesinde Tanrısal İnsan Anatomisi ve Fizyolojisi. Kayseri: Kimlik Yayınları.
Turan, F. (2017). Bahşāyiş bin Çalıça Bahşayiş Lügati. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
Uçar, E. (2013). Uygurca Altun Yaruk IX. Tegzinç Diplomatik Neşir Usûlüyle Yayını, Tercüme, Açıklamalar ve Dizin. İzmir: Dinozor Kitabevi Yayınları. [AYUçar IX]
Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen Altuigurisch - Deutsch – Türkisch, Eski Uygurcanın El Sözlüğü Eski Uygurca – Almanca – Türkçe. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen.
Yudahin, K. K. (2008). Kırgız Sözlüğü I-II. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 4. baskı.
Zieme, P. – G. Kara (1978). Ein uigurisches Totenbuch, Nāropas Lehre in uigurischer Übersetzung von vier tibetischen Traktaten nach der Sammelhandschrift aus Dunhuang British Museum Or. 8212 (109). Budapest: Akadémiai Kiado.