Zendig-Dehr İlişkisi: Kureyşli Zındıkların Zaman ve Ahiret Algısı

Bu çalışma, Kuran-ı Kerim’de dehr/zaman kavramı bağlamında ahiretin olmadığını iddia eden kimi müşriklerin zending/zındık olarak tanımlanmaları arasında bir ilişkinin varlığını tartışmaya açmayı hedeflemektedir. Bu dünya hayatından başka bir hayatın olmadığın ileri süren müşriklere göre, her şeyin dehr/zaman içinde yok olmaya mahkumdur ve ikinci bir hayat söz konusu değildir. Bu anlayışa sahip Kureyşli müşriklerin zındık olarak tanımlanması, kökeni İslam öncesi İran’ın dinî geleneklerine dayanan zendig kavramı önem kazanmaktadır. Bu çalışma zendig-dehr ilişkisinin imkanını sorgulamaktadır.

Anahtar Kelimeler:

Zendiq/g, Zındık, Dehr, Zaman, Kur’an-ı Kerim, Ahiret, Müşrik, Kureyş, Mecûsîlik, Maniheizm

PDF

___

Alıcı, Mehmet, “Şehristâni’nin “el-Mecûs” Tasnifinin Mecûsî Kutsal Metinlerinden Hareketle Tahkiki”, İslâm Araştırmaları Dergisi, 31, (2014), 80-87.
Aturpet-i Emetan, Denkard VI: The Wisdom of Sasanian Sages, çev. S. Shaked, Colorado: Westview Press, 1979.
Azer Fernbeğ Zādān, Mātīkān-i Gucestek Abālīş, çev. İ. M. Nāzır, Tahran: İntişārāt-ı Hīrmend, 1375/1997.
Behrami, E., Ferheng-i Vajehayi Avesta, ed. Feridun Cüneydi, Tahran: Neşr-i Belh 1369/1991.
Belāẑurī, Aḥmed b. Yaḥyā b. Cābir b. Dāvūd el-Belāẑurī (ö.279/893), Ensābu'l-Eşrāf, thk. Suheyl Zekkār, Riyāḍ ez-Zerkelī, Beyrūt, 1417/1996.
Berresi Dinkerd-i Şeşom, çev. Mehşid MihrFehreyi, Pejuheşgāh-i Ulūm-i İnsāni ve Müṭāleāt-ı Ferhengi, 1392/2013.
Blois, F. C. De, “Zindik”, Encyclopedia Islam (Second Edition), ed. P. J. Bearman, C. E. Bosworth vd., Leiden: Brill, 2002., c. 11, s. 510-513.
Boyce, Mary, A History of Zoroastrianism, Leiden: Brill, 1982.
Browne, Edward, Literary History of Persia, Cambridge: 1956.
Cereti, C.; Mackenzie, Donald, “Except by Battle: Zoroastrian Cosmogony in the 1st Chapter of the Greater Bundahişn”, Religious Themes and Texts of Pre-Islamic Iran and Central Asia, ed. C. Cereti, M. Maggi, E. Provasi, Wiesbaden: L.R. Verlag, 2003.
Cevād ʿAlī, el-Mufaṡṡal fī Tārīḫi'l-ʿArab Ḳable'l-İslām, Dāru's-Sāḳī, 1422/2001.
Christensen, Arthur, Mazdaperesti Der Iran-i Kadim, çev. Zebilullah Safā, Tahran: İntişārāt-ı Dānişgāh-i Tehran, 1336/1958.
Crone, Patricia Meccan Trade and the Rise of Islam, New Jersey: Gorgias Press, 2004.
Crone, Patricia, “Kawad’s Heresy and Mazdak’s Revolt”, Iran, 29, (1991), 21-42.
Çağatay, Neşet-Çubukçu, İ. Agah, İslam Mezhepleri Tarihi, Ankara: Ankara Ü. İlahiyat F. Yay., 1985.
Damascius, Dubitationes et Solutiones 125bis, aktaran; P. Vasunia, (ed.), Zarathushtra and the Religion of Ancient Iran; the Greek and Latin Sources in Translation, Mumbai: Cama Oriental Institute, 2007.
Daryaee, Touraj, “From Mani to Mazdek: Some observations on Middle Persian Zandig”, Çeşn-Name-i Doktor Bedruzzaman Karib, ed., Z. Zerşinas, V. Naddaf, Tahran: İntişarat-ı Tahuri, 1387/2008, s. 19-32.
_________, “Ketibey-i Kertir Der Nakş-i Recep”, Name-i İran-ı Bastan, I, (1380/2002): 3-10.
Dhabhar, E. Bamanji, Persian Rivayats of Hormazyar and Framaz and Other, Bombay: Cama Oriental Institute, 1932.
Dinkerd-i Heftom, çev. M. Taki Raşid Muhassal, Tahran: Pejuheşgāh-i Ulūm-i İnsāni ve Müṭāleāt-ı Ferhengi, 1389/2011.
Ebū Bekir Muḥammed b. el-Ḥasan b. Dureyd el-Ezdī (ö.321/933), Cemheretu'l-Luġa, thk. Remzī Munīr Baʿlebekkī, Beyrūt: 1408/1987.
Ebū Bekir ʿAbdullāh b. ez-Zubeyr b. ʿĪsā el-Ḳureşī el-Esedī el-Ḥumeydī, (ö.219/834), el-Musned, thk. Ḥasan Selīm ʾEsed ed-Dārānī, Dimeşḳ: 1996.
Ebū Bekr b. Ebī Şeybe ʿAbdullāh b. el-ʿAbsī (ö.235/850), el-Muṡannef, thk. Kemāl Yūsuf el-Ḥūt, Riyāḍ: Mektebetu'r-Ruşd, 1409/1998.
Ebu Mansur ‘Abdülmelik b. Muḥammed b. İsmaīl Es-Se’ālebi, (429/1039), Ğureru Aḫbāri Mulūki’l-Furs ve Siyerihim, thk., H. Zotenberg, Paris: Imprimerie Nationale, 1900.
Ebū Manṡūr Muḥammed b. Aḥmed b. el-Herevī el-Ezherī (ö.370/981), Tehẑību'l-Luġa, thk. Muḥammed ʿAvḍ Mirʿab, Beyrūt: 2001.
Ebū Saʿīd Ebū Saʿīd ʿOŝmān b. Saʿīd b. Ḫālid b. Saʿīd es-Sicistānī ed-Dārimī, (ö.280/894), er-Red ʿale'l-Cehmiyye, thk. Bedr b. ʿAbdullāh el-Bedr, Kuveyt: 1416/1995.
Ebū Saʿīd ʿOŝmān b. Saʿīd b. Ḫālid b. Saʿīd es-Sicistānī ed-Dārimī, (ö.280/894), en-Naḳḍ ʿalā'l-Merīsī el-Cehmī, thk. Raşīd b. Ḥasan, 1418/1998.
Ebū ʿAbdillāh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybānī (ö.241/856), Musnedu ʾAḥmed b. Ḥanbel, thk. Aḥmed Maʿbed ʿAbdulkerīm, Beyrūt: Cemʿiyyetu'l-Meknezi'l-İslāmī, 1432/2011.
Ebū ʿAbdillāh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel eş-Şeybānī (ö.241/856), er-Redd ʿalā'l-Cehmiyye ve'z-Zenādiḳa, thk. Ṡabrī b. Selāme Şāhīn, Riyad: Dāru'ŝ-Ŝebāt, 1424/2003.
Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. İdrīs eş-Şāfiʿī, (ö.204/820), el-Musned, thk. Mahir Yasin Faḥl, Kuveyt: 1425/2004.
Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. İdrīs eş-Şāfiʿī, (ö.204/820), et-Tefsīr, thk. Aḥmed b. Mustafa el-Ferrān, Suudi Arabistan: 1427/2006.
Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. İsmail b. İbrāhīm el-Buḫārī, (ö.256/870), Ṡaḥīḥu'l-Buḫārī: el-Cāmiʿu'l-Musnedu's-Ṡaḥīḥu'l-Muḫtaṡar min ʾUmūri Resūlillah ve Sunenihi ve ʾEyyāmihi, thk. Muḥammed Zuheyr b. Nāṡır en-Nāṡır, Dāru Ṭavḳi'n-Necāh, 1422/2001.
Ebū ʿAbdillāh Muḥammed b. İsmail b. İbrāhīm el-Buḫārī, (ö.256/870), Ḫalḳu ʾEfʿāli'l-ʿİbād, thk. ʿAbdurrahman ʿAmīre, Riyāḍ: Dāru'l-Meʿārifi's-Suʿudiyye.
Ebū ʿAbdirrahman ʿAbdullāh b. Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel (ö.290/903), es-Sunne, thk. Muḥammed b. Saʿīd b. Sālim el-Ḳaḥṭānī, Dammām: 1406/1986.
Ebū ʿAbdurrahman el-Ḫalīl b. Aḥmed b. ʿAmr b. Temīm el-Baṡrī el-Ferāhīdī, (ö.170/787), Kitābu'l-ʿAyn, thk. Mehdī el-Maḫzūmī, İbrahim es-Sāmerrāʾī.
Ebū ʿAmr Ṭarfe b. el-ʿAbd b. Sufyān b. Saʿd el-Bekrī el-Vāilī eş-Şāʿir el-Cāhilī (ö.564), Dīvānu Ṭarfe b. el-ʿAbd, thk. Mehdī Muḥammed Nāṡıruddīn, Beyrūt: Dāru’l-Kututbi’l-‘İlmiyye, 1423/2002.
Ebū ʿUbeyd el-Ḳāsım b. Sellām b. ʿAbdillāh el-Herevī el-Baġdādī (ö.224/839), Kitābu'l-Īmān ve Meʿālimuhu ve Sunenuhu ve Istikmāluhu ve Derecātuh, thk. Muḥammed Nāṡiruddīn el-Elbānī, 1404/1983.
Ebū'l-Ḥasan Muslim b. el-Ḥaccāc el-Ḳuşeyrī en-Nīsābūrī (ö.261/875), el-Musnedu's-Ṡaḥīhu'l-Muḥtaṡar bi Naḳli'l-ʿAdl ʿani'l-ʿAdl ilā Resūlillāh, thk. Muḥammed Fuād ʿAbdulbāḳī, Beyrūt: Dāru İḥyāʾi't-Turāŝi'l-ʿArabī.
Ebū'l-Ḥasen Muḳātil b. Suleymān b. Beşīr el-Ezdī el-Belḫī (ö.150/767), et-Tefsīr, thk. ʿAbdullāh Maḥmūd Şeḥḥāte, Beyrūt: Dāru İḥyāʾi't-Turāŝ, 1423/2002.
Ebu’l Feth Tāceddīn Muḥammed Şehristānī, (548/1153) el-Milel ve’-Nihal, thk. E. A. Mehna, A. H. Faur, Ḳahire, Dāru’l-Ma’rife, 1994.
el-Bīrūnī, Ebū’r-Reyhān Muḥammed b. Aḥmed (453/1061), el-Āsāru’l-bāḳiye ani’l-ḳurûni’l-ḫāliye, thk. C. Eduard Sachau, Leipzig: Otto Harrassowitz, 1923.
el-Muṭahhir b. Ṭāhir el-Maḳdisī (ö. 355/966 civarı), el-Bed'u ve't-Tārīḫ, Port Saʿīd: Mektebetu’s-Sekafeti’d-Diniyye.
eṡ-Ṡāḥib b. ʿAbbād, İsmail b. ʿAbbād b. el-ʿAbbās Ebū'l-Ḳāsım eṭ-Ṭāleḳānī (ö.385/995), el-Muḥīṭ fī'l-Luġa.
Eznik of Kolb, A Treatise on God Written in Armenian by Eznik of Kolb (Floruit c.430-c.450), çev. M. J. Blanchard-R. D. Young, Leuven: Peeters, 1998.
Gajastak Abalish, çev. Homi F. Chacha, Bombay: The Trustees of the Parsi Punchayet Funds and Properties, 1936.
Gardner, Iain, The Kephalaia of the Teacher, Leiden: Brill, 1995.
Gozāreş-i Gomān-i Şiken: Şerh ve Tercüme-i Metni Pazand-i ‘Şikend Gumanik Viçar’, çev. Pervin Şekiba, Illinois: Neşr-i Kitabi Keyumers, 2001.
İzutsu, Toshihiko, Kur’an’da Dini ve Ahlaki Kavramlar, çev. Selahattin Ayaz, İstanbul: Pınar Yay., 1984.
Hinz, Walter, “Mani and Karder”, La Persia Nel Medioevo, (Roma: Accademia Nazionale Dei Lincei, 1971), s. 485-499.
History of al-Tabari, çev. C. E. Bosworth, Albany: State University of New York, 1999. Vol.V.
Horde Avesta, Name-i Minevi, çev. İbrahim Purdavud, Tahran: Donyayi Kitab, 1385/2005.
İbn Belḫī, Fārsnāme, thk. Reynold Alleyne Nicholson, Guy le Strange, Tahran: 1384/2005.
İbn Ḥabīb, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Ḥabīb b. Umeyye el-Baġdādī (ö.245/860), el-Muḥabber, thk. Ilse Lichtenstadter, Beyrūt: Dāru'l- Āfāḳi'l-Cedīde.
İbn Ḥabīb, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Ḥabīb b. Umeyye el-Baġdādī, (ö.245/860) el-Munemmaḳ fī Aḫbāri Ḳureyş, thk. Ḫurşīd Aḥmed Fārūḳ, Beyrūt: ʿĀlemu'l-Kutub, 1405/1985.
İbn Hişām, Ebū Muḥammed ʿAbdulmelik b. Hişām b. Eyyūb el-Ḥimyerī (ö.213/829), es-Sīretu'n-Nebevīyye, thk. Muṡṭafā es-Saḳḳā v.dğr., Mıṡır: Mektebetu Muṡṭafā el-Bābī'l-Ḥalebī, 1375/1955.
İbn Hişām, Ebū Muḥammed ʿAbdulmelik b. Hişām b. Eyyūb el-Ḥimyerī (ö.213/829), et-Tīcān fī Mulūki Ḥimyer, Ṡan'ā: Merkezu'd-Dirāsāti ve'l-Ebḥāŝi'l-Yemeniyye, 1347/1928.
İbn İsḥāk, Muḥammed b. İsḥāḳ b. Yesār el-Muṭṭalibī (ö.151/768), Kitābu's-Siyer ve'l-Meġāzī, thk. Süheyl Zekkār, Beyrūt: Dāru'l-Fikr, 1356/1978.
İbn Keŝīr, Ebū'l-Fidāʾ İsmāīl b. ʿOmar b. Keŝīr el-Ḳureşī ed-Dimeşḳī (ö.774/1373), el-Bidāye ve'n-Nihāye, thk. ʿAlī Şīrī, Beyrūt: Dāru İḥyāʾi't-Turāŝi'l-ʿArabī, 1408/1988.
İbn Ḳuteybe, Ebū Muḥammed ʿAbdullāh b. Muslim b. Ḳuteybe ed-Dīneverī (ö.276/890), el-Maʿārif, thk. Ŝervet ʿUkkāşe, el-Heyʾetu'l-Mıṣriyyetu'l-ʿAmme, 1413/1992.
İbn Nedīm, Ebū’l-Ferec Muhammed b. İshāḳ (385/995), Kitābu’l-Fihrist, thk., Eymen F. Seyyid, London: Müessesetü’l-Furkān lit-Turāsi’l-İslami, 2009.
İbnu’l-Kelbī, Ebu'l-Munẑir Hişām b. Muḥammed el-Kelbī (ö.204/820), el-Meŝālib, thk. Necāh et-Tāi, Beyrūt: Dāru’l-Hudā 1998.
İbnu’l-Kelbī, Ebu'l-Munẑir Hişām b. Muḥammed el-Kelbī (ö.204/820), Kitābu'l-Eṡnām, thk. Aḥmed Zekī Bāşā, Ḳahire: Dāru'l-Kutubi'l-Mıṣriyye, 1421/2000.
İmrani, N., Şāpuragān, Tahran: İntişārāt-ı Eştāt, 1379/2001.
İmruʾu'l-Ḳays b. Ḥicr b. el-Ḥāriŝ el-Kindī (ö.545), Dīvānu İmriʾi'l-Ḳays, thk. ʿAbdurraḥmān el-Muṡṭāvī, Beyrūt: Dāru’l-Ma’rife 1425/2004.
Kanga, Kavasji E., English-Avesta Dictionary, Bombay: 1909.
Kister, M. J., “al-Hira Some Notes on its Relations with Arabia”, Arabica, 11, S.2, (1968), 143-169.
Kitab-ı Penjum-i Dinkard, Avanevisi, tercüme, Ta’likat Vajenameh, Metni Pehlevi, çev. J. Amuzgar, A. Tefazzoli, Tahran: İntişarat-ı Moin, 1386/2006.
Mackenzie, Donald, “Mani’s Sabuhragan-II”, Bulletin of SOAS, 43 S.2, (1980), 288-310.
Mackenzie, Donald, “Mani’s Sabuhragan”, Bulletin of SOAS, 42, S.3, (1979), 500-534.
Macuch, Maria, “Pahlavi Literature”, The Literature of Pre-Islamic Iran, A History of Persian Literature, vol. XVII, ed. R. Emmerick-M. Macuch, New York: I.B. Tauris, 2009.
Mālik b. Enes b. Mālik el-ʾEṡbaḥī el-Medenī (ö.179/796), el-Muvaṭṭaʾ-Rivāyetu Ebī Muṡʿab ez-Zuhrī, thk. Beşşār ʿAvvād Maʿrūf, Maḥmūd Ḫalīl, 1412/1991.
Mehşid Mihr Feḫreyi, Āferīneş der Edyān (Tahran: Müessese-i Muṭālāt ve Tahkikāt-i Ferhengi, 1366/1988.
Menoy i Hired, çev. Ahmed Tefazzoli, Tahran: İntişarat-ı Tus, 1362/1984.
Mesʿūdī, Ebū'l-Ḥasan ʿAlī b. el-Ḥuseyn b. ʿAlī (ö.346/958), Murūcu'z-Zeheb ve Maʿādinu'l-Cevher, thk. Muḥammed Muḥyiddīn b. El-Ḥamīd, Beyrūt: Dāru'l-Fikr, 1973.
Mücmelü’t-Tevārīh ve Ḳısas, (h. 520?), thk. Meliki’ş-Şua’rā Bahār, Tahran: İntişārāt-ı Esātīr, 1389/2010.
Nyberg, Henry, S. A Manual of Pahlavi; Ideograms, Glossory, abbreviations, Index, Grammatical Survey, Corringenda, Wiesbaden: Otto Harassowitz, 1974, Tahran: 2003.
Pahlavi Texts I, Bundahis, çev. E. West, Sacred Book of East, ed. M. Müller, Oxford: Oxford University Press, 1880.
Pahlavi Texts III, Dina-i Mainog-i Khirad, çev. E. W. West, Sacred Book of East, ed. M. Müller, Clarendon: Oxford University Press, 1885.
Pahlavi Texts III, Sikand Gumanik Vigar, çev. E. West, Sacred Book of East, ed. M. Müller, Oxford: Oxford University Press, 1885.
Pahlavi Texts IV, Contents of Nasks, Dinkard VIII, Dinkard IV, çev. E. West, ed. M. Müller, Clarendon: Oxford University Press, 1892.
Plutarch, Moralia, Vol.V (Isis and Osiris XLVI-XLVII), çev. Frank C. Babbitt, LOEB, 1936.
Šahrestānīhā ī Ērānšahr: A Middle Persian Text on Late Antique Geography, Epic,and History, çev. Touraj Daryaee. Costa Mesa: Mazda Publishers, 2002.
Shaked, Shaul, “The Myth of Zurvan: Cosmogony and Eschatology”, Messiah and Christos: Studies in Jewish Origin of Christianity, ed. I. Gruenwald, S. Shaked, G. Stroumsa, Tübingen: Mohr, 1992, s. 219-240.
Shaked, Shaul, Dualism in Transformation: Varieties of Religion in Sasanian Iran, London: SOAS, 1994.
Shaki, Mansour, “The Cosmogonical and Cosmological Teachings of Mazdak”, Papers in Honour of Professor Mary Boyce, Acta Iranica 25, Leiden: Brill, 1985, s. 527-543.
Skjærvø, Prods O., Zoroastrian Texts, Harvard: 2007. (Inscription of Kerdîr on the Ka’ba-ye Zardosht at Naqsh-e Rostam ms.276), (From a Manichean hymn (M28IRii1-4).
Sundermann, Werner, “Cosmogony and Cosmology in Manichaeism”, Encyclopaedia Iranica, ed. Ehsan Yarshater, London: 1993, c. 6, s. 310-315.
Ṭaberī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Cerīr b. Yezīd el-Āmulī eṭ-Ṭaberī (ö.310/923), Tārīḫu'r-Rusul ve'l-Mulūk, ve Ṡılatu Tārīḫ eṭ-Ṭaberī, thk. Muḥammed Ebu’l-fazl İbrahīm, Kahire: Dāru’l Me‘ārif, 1387/1967.
Ṭaberī, Ebū Caʿfer Muḥammed b. Cerīr b. Yezīd el-Āmulī eṭ-Ṭaberī, (ö.310/923), Cāmiʿu'l-Beyān fī Teʾvīli ʾĀyi'l-Ḳur'ān, (thk. ʾAḥmed Muḥammed Şākir, Muʾessesetu'r-Risāle, 1420/2000), c. 22, s. 77-80.
The Dinkard, (The original Pahlavi Text; the same transliterated in Zend characters; translations of the text in the Gujrati and English languages; a commentary and a glossary of select terms), çev. Peshotan D. B. Sanjana, Bombay: Duftur Ashkara Oil Engine Press, 1894.
Theodore Abu Qurrah, (Theologus Autodidactus), çev. John C. Lamoreaux, Provo: Brigham Young University Press, 2005.
Vizidegah-i Zadspram, çev. M. T. Raşid Muhassal, Tahran: Pejuheşgah-i Ulum-i İnsani ve Mutelaat-i Ferhengi, 1385/2007.
Wahman Yasn, çev. Carlo Cereti, Roma: Seria Orientalia 1995.
Yarshater, Ehsan, “Mazdakism”, Cambridge History of Iran, Cambridge: Cambridge University Press, 2007, c. 3/2, s. 991-1024.
Zaehner, Robert C., The Dawn and Twilight of Zoroastrianism, London: Weidenfeld and Nicolson, 1975.
Zaehner, Robert C., Zurvan: A Zoroastrian Dilemma, Oxford: Clarendon Press, 1955.
Zand-Akasih Iranian or Greater Bundahišn, çev. Behramgore T. Anklesaria, Bombay: 1956.