Celâleddîn ed-Devvânî’nin İsbât-ı Vâcib Anlayışı ve Osmanlı Düşünce Dünyasına Etkileri

Osmanlı düşünce geleneğinde Kelâm ilmi ve özellikle müteahhirîn kelâmının müessiriyetindeki eser ve görüşler yüz yıllar içerisinde taşıyıcı bir görev üstlenmiştir. Bu dönem şerh ve hâşiye gelenekleriyle bilinen XIII. yüz yıldan XX. Yüz yıla kadar yaklaşık 7-8 asır gibi uzun bir süreyi kapsamaktadır. Bu yüz yıllarda kuzeyden Horasan-Semerkant bölgesi, doğudan İran-Fars kültürü çevreleri Osmanlıyı en fazla etkileyen ilim havzaları olmuştur. Felsefe ve kelâm ilminin konu, muhtevâ ve üslup olarak birbirine yaklaştığı bu dönemin eserlerinde önemli bir yeri de isbât-ı vâcib risâleleri oluşturmaktadır. Çalışmamızda İran bölgesi âlimlerinden Celâleddîn ed-Devvânî’nin isbât-ı vacib anlayışına ve Osmanlı ilim geleneğindeki yerine genel hatlarıyla dikkat çekilerek iki risâlesinin kısaca tanıtımı yapılacak, şerh ve hâşiyelerinden örnekler verilecektir.

Anahtar Kelimeler:

DEVVÂNÎ, OSMANLI, İSBÂT, VÂCİB, Risale

Jalaluddin Dawani’s Concept of Ithbat al-Wajib, and His Influence on the Ottoman World of Thought

In the Ottoman thought tradition, the works and opinions under the influence of kalam and its late period in particular served as carriers over the centuries. This period, which is famous for traditions of sharh (commentary) and hashiya (marginal notes), spanned approximately 800 years between 13th and 20th centuries which known by its traditions of the commentary. During these centuries, Khorasan-Samarqand region in the north and Iranian lands in the east became culture circles which had the most influence on the Ottoman Empire. The treatises of ithbat al-wajib (‘proof of the Necessary Being’) occupy an important place among the works of this period in which philosophy and kalam drew near to each other in terms of topics, contents and style. This study presents a brief introduction to two treatises of Jalaluddin Dawani, a scholar of 15th century Iran, drawing attention to his concept of ithbat al-wajib and his place in the Ottoman science tradition broadly and also gives excerpts from his comments and marginal notes.

Keywords:

Devvânî, Ottoman, Proof, Necessary, Tractate,

___

Kaynakça 1. Aliyyu’l-Kârî, Şerhu Kitâbi’l-Fıkhi’l-ekber, (thk. Ali Muhammed Dendel) Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2007.
2. Bekir Topaloğlu, İslâm Kelamcıları ve Filozoflarına Göre Allah’ın Varlığı (İsbât-ı Vâcib), Ankara, 1992.
3. Beyazîzade Ahmed Efendi, İmam-ı A'zam Ebû Hanîfe'nin İtikadî Görüşleri (el-Usûlü'l-münîfe li'l-imam Ebû Hanîfe), (trc. İlyas Çelebi), İstanbul: İFAV Yayınları, 2000.
4. Bursalı Mehmed Tâhir, Osmanlı Müellifleri, İstanbul: Matbaa-i âmire, 1333-1342.
5. Celâleddîn ed-Devvânî, Şevâkilü’l-hûr fî Şerhi Heyâkili’n-nûr, (Selâsü Resâil içinde), Meşhed: Mecmaü’l-Buhûsi’l-İslâmiyye, 1991.
6. ………, Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-kadîme, (Seb’u Resâil içinde), (nşr. Ahmed Tuysirkani), Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, 2002, s.69-114.
7. ………, Risâletü İsbâti’l-vâcibi’l-cedîde, (Seb’u Resâil içinde), (nşr. Ahmed Tuysirkani), Tahran: Merkez-i Neşr-i Miras-ı Mektub, 2002, s.116-170.
8. Hârun Anay, Devvânî, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul, 1994, IX, s. 257-262.
9. ………, Celâleddin Devvânî, Hayatı, Eserleri, Ahlâk ve Siyâset Düşüncesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, (Doktora Tezi), İstanbul, 1994.
10. İbn Sînâ, Metafizik, I, (nşr. ve trc. Ekrem Demirli-Ömer Türker), İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
11. ………, et-Ta'lîkât, nşr. Abdurrahman Bedevî, Kum: Mektebetü'l-İ'lâmi'l-İslâmî, ts.
12. İsmail Hakkı Uzunçarşılı, Osmanlı Tarihi, Ankara, 1983.
13. Kâtip Çelebi, Mîzânü’l-Hak fî ihtiyâri’-l ehak: En Doğruyu Seçmek İçin Hak Terazisi, (haz. Orhan Şaik Gökyay), İstanbul: Tercüman Gazetesi Yayınları, 1980.
14. ………, Keşfü’z-zünûn an esmâi’l-kütüb ve’l-fünûn,I-II, (haz. M. Şerâfettin Yaltkaya-Kilisli Rıfat Bilge), Ankara: Maârif Vekâleti Matbaası, 1941-1943.
15. Konevî, İsmail b. Muhammed b. Mustafa, Hâşiyetü’l-akâid, (Süleymâniye Ktp. Hacı Hüsnü Paşa, 1163), vr. 7b, 22a.
16. Mestcizâde, el-Mesâlik fi’l-hilâfiyyât beyne’l-mütekellimîn ve’l-hukemâ, (thk. Seyyid Bahçıvan), Beyrut: Dâru Sâdır, 2007.
17. Metin Yurdagür, “Devir”, TDV İslâm Ansiklopedisi (DİA), İstanbul, 1994, IX, s. 230-231.
18. M. Said Özervarlı, Osmanlı Döneminde Kelâm İlmi: Muhtevâ ve Yönelişler, (Osmanlıda İm-i Kelâm: Âlimler, Eserler, Meseleler içinde), (ed. Osman Demir, Kadir Gömbeyaz, Veysel Kaya, U. Murat Kılavuz), İstanbul: İsar Yayınları, 2016.
19. ………, Osmanlı Kelâm Geleneğinden Nasıl Yararlanabiliriz?, (Dünden Bugüne Osmanlı Araştırmaları, Tespitler-Problemler-Teklifler kitabı içinde), (ed. Ali Akyıldız-Ş. Tufan Buzpınar-Mustafa Sinanoğlu), İstanbul: İsam Yayınları, 2007.
20. M. Salih Zerkan, Fahruddîn er-Râzî ve arâuhu’l-kelâmiyye ve’l-felsefiyye, Kahire: Dâru’l-fikr, 1963.
21. Murat Demirkol, “Kâtibî ve Tûsî’de Tanrı’nın Varlığını Zincirlemenin İptali Yoluyla İspatlama”, Kelâm Araştırmaları Dergisi, 9:2, 2011, s. 92-130.
22. Nâimâ, Mustafa Efendi, Târih-i Nâimâ: Ravzatü’l-Hüseyn fî hulâsâti ahbâri’l-hâfikayn, (haz. Mehmet İpşirli), Ankara: Türk Tarih Kururmu Yayınları, 2007.
23. Saçaklızâde, Muhammed b. el-Mar’âşî, Tertîbu’l-ulûm, (thk. Muhammed b. İsmâil es-Seyyid Ahmed), Beyrut: Dârü’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1988.
24. Şehristânî, Nihayetü’l-ikdâm fî ilmi’l-kelâm, (nşr. Alfred Guillaume), London, 1934.
25. ………, Kitâbu'l-Musâraa (Filozoflarla Mücadele), (nşr. ve trc. Aygün Akyol-Aytekin Özel), İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
26. Osman Demir, “Teselsül”, TDV İslam Ansiklopedisi (DİA), İstanbul, 2011, XI, s. 536-538.