HEFT PEYKER MESNEVİSİ MİNYATÜRLERİNDE EĞLENCE SAHNELERİ VE ÇALGILAR

Heft Peyker, Nizamî-yi Gencevi’nin, 1197 tarihli Hamse adlı mesnevisinde yer alan müstakil bir eserdir. Heft Peyker, Sasani Krallarından V. Behrâm’ın (ö.438) yaşamı, avcı kişiliği ve yedi iklimden getirttiği prensesleri ile yaşamış olduğu romantik yaşam öyküsünü konu edinmiştir. Bu çalışmada, günümüzde British Library’de muhafaza edilen 6613 Envanter numaralı, 1665 tarihli, minyatürleri Türkmen sanatçı Ṭâlib Lâlâ imzalı el yazma Hamse nüshasındaki konu ile ilgili yedi minyatür ele alınmıştır. Hikâyeye göre Behrâm-ı Gûr, her prensese siyah, sarı, yeşil, kırmızı, mavi, sandal ağacı ve beyaz renkte köşk yaptırarak içerisini de aynı renkte donatmış, astrolojiye uygun şekilde haftanın her günü farklı bir prensesi köşkünde ziyaret etmiştir. İlgili minyatürlerin ele alındığı ilk çalışma olan bu yayında her minyatür, metin ile resim ilişkisi, tasarım ve kompozisyon prensipleri açısından değerlendirilerek ortak ve farklı yönleri ele alınmıştır. Minyatürlerde yer alan çalgıların, isimleri, kullanıldığı döneme ait özellikleri, kullanım amacı, tasarımındaki gerçeklik ve sazendeler tek tek analiz edilmiştir.

Anahtar Kelimeler:

Heft Peyker, Nizami’nin Hamsesi, Minyatür, Müzik, Çalgı

ENTERTAINMENT SCENES AND INSTRUMENTS IN HAFT PAYKAR MASNAVI MINIATURES

Haft Paykar is a detached work of Nıẓāmī Ganjavī which is in the Masnavi Khamsah dated 1197. Haft Paykar is about the life of Bahrām V. (d.438), one of the Sassanid Kings, his hunter personality and the romantic life story he lived with his princesses brought from the seven climates. In this study, seven miniatures related to the subject in the manuscript Khamsah copy dated 1665, with the inventory number 6613, the miniatures of which are signed by the Turkmen artist Ṭâlib Lâlâ, which is preserved in the British Library today, are discussed. According to the story, Bahrām Gūr built a mansion in black, yellow, green, red, blue, sandalwood and white for each princess and equipped the interior in the same color, and visited a different princess in her mansion every day of the week in accordance with astrology. The names of the instruments in the miniatures, the characteristics of the period in which they were used, the purpose of use, the reality in the design and the sazendes were analyzed one by one.

Keywords:

Haft Paykar, Khamsah of Niẓāmī, Miniature, Music, Enstrument,

PDF

___

Akalın, N. (1998), “Nizamî-i Gencevî’nin Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri, Bilig, (7), 67-91.
Armutlu, S. (2015). Erken Dönem Farsça Mesnevilerde Bezm-I, Doğu Esintileri, (3), 57-132.
Arpacıoğlu, S. H.; Biçer Özcan, Ş. (2019). "Timur Devri Baysungur Dönemi Minyatürlerinden, Nizami’nin Helf Peyker’inin, Tasarım Prensipleri Açısından İncelenmesi". TURAN-SAM (41), 558-565.
Balta, F. Ş. (2018). Heft Peyker Mesnevisi: Hikâyelerdeki Mitolojik Unsurlar, Danışman: Dr. Öğr. Üyesi Sibel KOCAER, Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Eskişehir.
Beşiroğlu, Ş. ve Koçhan, G. (2007). Çeng: Bir Çalgının Toplumsal Cinsiyet Üzerinden Kadın Simgesi Olarak Kuzey Hint, Timur ve Osmanlı Saraylarındaki Görsel Malzemeler Üzerinden Değerlendirilmesi. 38. ICANAS- Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Calışmaları Kongresi. 1, 127-140.
Braun, J. (1998), The Earliest Depiction of a Harp (Megiddo late 4. mill B. C.): Effects on Classical and Contemporary Cultures, Ellen Hickmann ve Ricardo Eichmann (ed.). Studien zur Orient-archäologie 6. Rahden/Westf.: Leidorf. 5-10. British Library Açık Erişim Sayfası (2023).
Çakmak, S. (2018). İran Müzik Kültüründe Kadın Müzisyenlerin Sosyolojik Durumuna Genel Bir Bakış, Motif Akademi Halkbilimi Dergisi, 11(21), 115-131.
Devellioğlu, F. (1990). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lugat. Ankara: Adın Kitabevi Yayınları.
Devellioğlu, F. (2010), Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitapevi Yayınları, Baskı 26, 338, Ankara.
During, J. (1991). The Art of Persian Music. Australia Washington D.C: Mage Publishers.
ERSOY ÇAK, Ş. (2018). Geleneksel İran Müziğinde Kullanılan Formlar, Çalgılar ve Kültürel Etkileşim, Ahenk Müzikoloji Dergisi, 3(3), Aralık, 44-65.
FARMER, H. G. (1999). On Yedinci Yüzyılda Türk Çalgıları, (Çeviri: M. İlhami Gökçen) Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
Güzelovah, H. (2006). Abdî’nin Bilinmeyen Bir Mesnevîsi: Heft Peyker Tercümesi, Bilig, (38), 35-49.
Güzelovah, H. (2008). Abdî Heft Peyker Mesnevîsi (Metin-İnceleme-İndeks). Hacettepe Üniv. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
Hüseyinova, G. (2001). Çenk'ten Arp'a: Bir Türk Sazının Tarihçesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 1 (11), 373-384.
Joshua, J. M. (2020). Antik Pers’te Kadınlar, Çeviri: Ansı Ersoy. World History Encyclopedia. https://www.worldhistory.org/trans/tr/2-1492/antik-perste-kadnlar/
Kahraman, B. (1994-1995). Heft Peyker Çevirileri ve Ali Şir Nevai’nin Seb'a-i Seyyare’si, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Konya, (9-10), 345-366.
Kanar, M. (2007). Nizami-İ-Gencevi, TDV İslâm Ansiklopedisi, (33), 183-185, İstanbul.
KANAR, M. (2015), Farsça Türkçe Sözlük, İstanbul: Say Yayınları.
Kılıçarslan F. N. (2019). Nizamî'nin Heft Peyker'inde Hayal ve İmge, Danışman: Prof. Dr. Murat Sarıcık, Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İslam Tarihi ve Sanatları Ana Bilim Dalı, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Isparta.
Koç H. (2016). Genceli Nizâmî’nin Dört Mesnevîsinin Mensur Tercümesi ve Bu Tercümelerden Üçünün Nizâmî’nin Mesnevîleriyle Mukayesesi, Journal of Turkish Language and Literature 2 (3), 157-186. Doi Number: 10.20322/lt.13400
Konukçu. E. (1992). Behrâm-ı Gûr Maddesi, TDV İslâm Ansiklopedisi, (5), 356, İstanbul.
Lockett, P. (1996). Hand drum techniques Fraom around the world Petelockett.com http://www.petelockett.com/lessons/hand%20drum%20in%20depth%20tutorials/dholak%201.pdf
Naskali, E. (2009). SÂSÂNÎLER TDV İslâm Ansiklopedisi, (36), 174-176, İstanbul.
Özbey E., Çukurlu T. (2021). Nizâmî ve Behiştî’nin Heft Peyker Mesnevîlerinin Karşılaştırılması, İlim, Sanat ve Edebiyat Dergisi, (1).
Öztuna, Y. (1990). Büyük Türk Mûsikîsi Ansiklopedisi. C. II, Ankara: Kültür Bakanlığı.
Pourshariati, P. (2011). Decline and Fall of the Sasanian Empire: The Sasanian-Parthian Confederacy and the Arab Conquest of Iran. I.B. Tauris.
Sever Demir, S. (2021). Londra İngiliz Kütüphanesi’ndeki Leyla ve Mecnun Mesnevisi Minyatürlerinde Figürler, İnönü Üniversitesi Sanat ve Tasarım Dergisi, 11 (24), 71-84. DOI: 10.16950/iujad.1013162
Sever Demir, S. (2022). Minyatür Metni Nasıl Anlatır: İngiliz Kütüphanesi (British Library) Nizâmi-yi Gencevî İskendername Örneği, Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Güzel Sanatlar Fakültesi 2. Uluslararası Kültür, Sanat ve Toplum Sempozyumu Özel Sayısı, Sanat ve İnsan Dergisi, 79-91, Malatya.
Sürelli, B. (2012). Türk edebiyatında Heft Peyker Mesnevileri ve Hayâtî'nin Heft Peyker'i, Danışman: Prof. Dr. Zehra TOSKA, Boğaziçi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türk Dili ve Edebiyatı Ana Bilim Dalı, Eski Türk Edebiyatı Bilim Dalı Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul. TDK Türk Dil Kurumu Sözlükleri https://sozluk.gov.tr/
Tüfekçi, A. Beşiroğlu, Ş. (2013). Türkiye, Arap (Mısır-Suriye) ve İran’da Ney İcraları ve Karşılaştırmaları, İTÜ Porte Akademik Dergisi, S:8, 38-52.
Usbeck, H. (1970). Türklerde Musiki Aletleri. Musiki Mecmuası, (21)1, 254.
Yıldız, M. (1992). “Nizamî-i Gencevî Heft Peyker Mesnevîsi ve Türkçe Çevirisi’’, Danışman: Prof. Dr. Mürsel ÖZTÜRK, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
Yümnî, M. E. (2013). Heft Peyker Yedi Sûret, haz: Aytekin Yıldız, Büyüyen Ay yayınları, (1), İstanbul.
URL 1, https://www.bl.uk/manuscripts/FullDisplay.aspx?ref=Add_MS_6613 Erişim Tarihi: 7/01/2023.
URL 2, http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_6613_f159v Erişim Tarihi: 17/01/2023.
URL 3, http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_6613_f165v Erişim Tarihi: 11/02/2023.
URL 4, http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_6613_f168v Erişim Tarihi: 5/11/2022.
URL 5, http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_6613_f171v Erişim Tarihi: 02/02/2023.
URL 6, http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_6613_f175v Erişim Tarihi: 17/12/2022.
URL 7, http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_6613_f180r Erişim Tarihi: 5/11/2022.
URL 8, http://www.bl.uk/manuscripts/Viewer.aspx?ref=add_ms_6613_f184v Erişim Tarihi: 5/11/2022.
URL 9, https://www.themorgan.org/collection/treasures-of-islamic-manuscript-painting/118 Erişim Tarihi: 5/11/2022.
URL 10, https://www.themorgan.org/collection/treasures-of-islamic-manuscript-painting/119 Erişim Tarihi: 5/11/2022.
URL 11, https://www.themorgan.org/collection/treasures-of-islamic-manuscript-painting/120 Erişim Tarihi: 5/11/2022.
URL 12, https://www.themorgan.org/collection/treasures-of-islamic-manuscript-painting/121 Erişim Tarihi: 20/01/2023.
URL 13, https://www.themorgan.org/collection/treasures-of-islamic-manuscript-painting/122 Erişim Tarihi: 03/10/2022.
URL 14, https://www.themorgan.org/collection/treasures-of-islamic-manuscript-painting/123 Erişim Tarihi: 15/10/2022.
URL 15, https://www.themorgan.org/collection/treasures-of-islamic-manuscript-painting/124 Erişim Tarihi: 5/02/2023.