İLK DÖNEM DİLBİLİMSEL TEFSİR LİTERATÜRÜNE DAİR BİR ANALİZ -GARÎBU’L-KUR’ÂN ÖRNEĞİ-

Dilbilimsel tefsir denilince, ulûmu’l-Kur’ân çerçevesinde birçok kavram akla gelir. Garîbu’l-Kur’ân, İ’râbu’l-Kur’ân, meâni'l-Kur'ân, müşkilü’l-Kur'ân, vücûh ve nezâir vb. kavramlar bunların başlıcalarıdır. Dilbilimsel tefsir alanında, hem ilk döneme ait olması hem de temel sayılması açısından söz konusu kavramlardan üçü ön pala çıkar. Bunlar, garibu’l-Kur’an, İ’râbu’l-Kur’ân ve Meâni’l-Kur’ân’dır. Garibu’l-Kur’an, gerek ilk telif edilme ve gerekse daha farklı bir çerçeveye sahip bulunma açısından diğer iki kavramdan farklılık gösterir. İslam toplumunun farklı kültür ve dilleri içine katması sonucunda ortaya çıkan ihtiyaca cevap vermek için ilk dönemden itibaren dilciler yoğun bir çalışmaya koyulmuş, bu doğrultuda Kur'an'daki garîb kelimelerin izahı faaliyetine yoğunlaşmışlardır. Hicrî ilk üç yüzyılda İbn Abbas’ın Garîbu’l-Kur’ân‘ından, Muhammed b. Uzeyz es-Sicistânî’nin Garîbu’l-Kur’ân‘ına kadar bu sahada birçok eser üretilmiştir. Bu eserler dilbilimsel tefsirin ilk nüvelerini teşkil ederler. Garîbu’l-Kur’ân kavramıyla adlandırılan eserlerde garîb kelimelerin manaları ele alınmış ve bahsi geçen kelimelerin hangi lehçeye ait olduğuna işaret edilmiştir. Diğer yandan bazen de kelimelerin isim, fiil, mastar gibi yapıları ile müfred, tesniye ve cemi’ olma durumlarına işaret edilmiştir. Bunların dışında nahiv bahislerine, hadis ve uzun sened kısımlarına yer verilmemiştir. Bu açıdan Garîbu’l-Kur’ân adıyla yazılan eserler, genel çerçevesiyle İ’râbu’l-Kur’ân ve meâni’l-Kur’an adı altında kaleme alınan eserlerden ayrılmıştır. Zira İ’râbu’l-Kur’ân çalışmaları daha çok nahiv bahislerine yer verirken; Meâni’l-Kur’ân çalışmaları daha geniş ve kapsamlı mahiyette, hem garîb kelimeler, hem i’râb, hem de kırâatları ele almış, bunların yanında az da olsa hadis, sahâbe ve tabiûn kavliyle tefsire yer vermişlerdir.

Anahtar Kelimeler:

Kur’ân, Tefsir, Dilbilim, Garîbu’l-Kur’ân, İ’râbu’l-Kur’ân, Meânî’l-Kur’ân

AN ANALYSIS OF LINGUISTIC TAFSIR LITERATURE OF THE FIRST PERIOD -GARIB AL-QUR’AN EXAMPLE-

When linguistic interpretation is mentioned, many concepts come into mind within the framework of the Quranic sciences. Garīb al-Qurān, i῾rāb al-Qurān, ma῾ān al-Qurān, macāz al-Qurān, vucūh-nazāir and the other concepts are the major ones. In the field of linguistic interpretation, three of the prominent concepts come to the fore. These are garīb al-Qurān, i῾rāb al-Qurān and ma῾ān al-Qurān. Garīb al-Qurān differs from the other two concepts, with regard to its being an initial compilation and bearing a more specific framework. In order to respond to the need that have emerged as a result of Islamic society’s inclusion of different cultures and languages within itself, linguists have worked intensively since the first period. In this direction, they have focused on explanation of the unknown words in the Quran. In the first three centuries AH, from the Garīb al-Qur'ān by Ibn Abbās up to Garīb al-Qur'ān by Muhammad b. Aziz al-Sicistānī, many works have been compiled in this field. These works constitute the first products of linguistic exegesis. In the works that called garīb al-Qurān, meanings of the unknown words were dealt with and the words were classified in terms of their relation with specific dialects. On the other hand, structures of words, such as names, verbs and infinitive, as well as their types like being singular, dual and plural were pointed out sometimes. However, syntactical topics, hadiths and long narrative chains are not included. In this respect, the works written under the name of garīb al-Qurān were distinguished from the works written under the name of i῾rāb al-Qurān and ma῾ān al-Qurān. Because the i῾rāb al-Qurān studies have dealt with more grammatical issues while ma῾ān al-Qurān studies have inhered a wider and more comprehensive nature, as well as unknown words and syntactical issues and recitation style. In addition to these, hadiths and commentary through narrations dating back to companions and the second generation have took place in those works.

Keywords:

Qurān, Tafsīr, Linguistics, Garīb al-Qurān, Ma῾ān al-Qurān,

PDF

___

Mekrem, Abdulâl Salim. Garîbu’l-Kur’âni’l-Kerim fî asri’r-Rasûl ve’s-sahâbe ve’t-tâbiîn. Beyrut: 1996.
Acar, Ömer. Arap Dilinde Ta’rîb Olgusu Açısından Gâribu’l-Kur’ân. Doktora Tezi, Uludağ Üniversitesi, 2007.
Beyhakî, Ahmed b. Hüseyn Ebu Bekr. Şu‘abü’l-iman. Thk. Abdüali Abdülhamid. Riyad: Mektebetü’r-rüşd 2003.
Buhârî, Muhammed b. İsmail. Sahîhu’l-Buhârî. Thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır. Dârü’n-necât: 2001.
Cerrahoğlu, İsmail. “Garîbu’l-Kur’ân”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13: 379-380. İstanbul: TDV Yayınları.
Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Atâ b. Ebî Rabâh ve İbn Abbas’tan Rivayet Ettiği Garîbu’l-Kur’ân’ı”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12 (1978): 17-104.
Din Dili. Kur’ân Araştırmaları Merkezi Çalıştayı 1. İstanbul: Kur’an Araştırmaları Merkezi Yayınları 2015.
el-Müsennâ, Ebû Ubeyde Mamer b.. Mecâzü’l-Kur’ân. Thk. M. Fuad Sezgin. 2. Baskı. Beyrut: 1981.
Ferrâ, Ebu Zekeriyya Yahya b. Ziyad. Meâni’l-Kur’ân. Thk. Ahmet Yusuf Necati, Muhammed Ali en-Neccâr. Beyrut: Dâru’s-sürur ty.
Gezer, Süleyman. Sözlü Kültürden Yazılı Kültüre Kur’ân. Ankara: Ankara Okulu 2008.
Gümüş, Sadreddin, “Garîbu’l-Kur’ân Tefsirinin Doğuşu” Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 5-6 (1987-1988): 9-26.
Öğmüş, Harun. Kur’ân Yorumunda Şiirin Yeri. İstanbul: İSAM Yayınları 2010.
İbn Abbas, Abdullah b. Abbas b. Abdilmuttalib Kureşî. Garîbu’l-Kur’ân. tlk. Muhammed İbrâhim Selim. Kahire: Mektebetü'l-Kur'ân t.y.
İbn Abbas, Abdullah b. Abbas b. Abdilmuttalib Kureşî. Garîbu’l-Kur’ân fî şi‘ri’l-Arab: Suâlâtü Nâfi’ b. el-Ezrak ilâ Abdillah b. Abbas. Thk. Muhammed Abdürrahim-Ahmed Nasrullah. Beyrut: Müessesetü’l-kütübi’s-sekâfiyye 1993.
İbn Ebî Şeybe, Abdullah b. Muhammed b. İbrahim. el-Kitabü’l-musannef fi’l-ehâdîs ve’l-âsâr. Thk. Kemal Yusuf el-Hût. Riyad: Mektebetü’r-rüşd 1988.
İbn Fâris, Ahmed b. Zekeriya. Mu‘cemü mekâyîsi’l-lüga. Thk. Abdüsselam Muhammed Harun. Dâru’l-fikr 1979.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Te'vilu müşkili'l-Kur'ân. Nşr. es-Seyyid Ahmed Sakr. 2. Baskı. Kahire: 1973.
İbn Kuteybe, Ebû Muhammed Abdullah b. Müslim. Tefsiru garîbi'l-Kur'ân. Thk. es-Seyyid Abbas Ahmed Sakr. Beyrut: 1978.
İbn Manzûr, Cemaleddin Muhammed b. Mükrim. Lisânü’l-Arab. 3. Baskı. Beyrut: Daru sâdır 1993.
Kara, Osman. “Ferâhî’nin Müfredâtü’l-Kur’ân’ı ve Garîbu’l-Kur’ân İlmindeki Yeri”, Gümüşhane Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1/1 (2012): 189-216.
Karagöz, Mustafa, Dilbilimsel Tefsir ve Kur’ân’ı Anlamaya Katkısı, Ankara: Ankara Okulu Yayınları 2010.
Kayapınar, Durmuş Ali, “Me‘âni’l-Kur’ân ile İ‘râbü’l-Kur’ân’ların Karşılaştırılması”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 4 (1991): 95-112.
Keskioğlu, Osman. Nüzûlünden Günümüze Kur’ân-ı Kerim Bilgileri. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları 1989.
Kurt, Mustafa. Garîbu’l-Kur’ân ve Garîbu’l-Kur’ân’a Dair Müstakil Eserler. Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi, 1984.
Mendeş, Nurdan-Karakaş, Vehbi. “Garîbu’l-Kur’ân Literatüründe İbn Hişâm’ın Yeri ve Ragıb el-İsfehânî’nin el-Müfredâtıyla Mukayesesi”. Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, (2014)
Abdülbaki, Muhammed Fuad. Mu‘cemu garîbi’l-Kur’ân. Beyrut: Dâru’l-marife 1950.
Süleyman, Müsaid b.. et-Tefsiru’l-lügavî li’l-Kur’âni’l-Kerim. Demmâm: Daru İbni’l-Cevzî 2001.
Müslim, Ebu Huseyn İbn el-Haccâc en-Nîsâbûrî. Sahih-i Müslim. Nşr. M. Fuad Abdülbaki. Kahire 1955.
Süyûtî, Ebu’l-Fadl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. tlk. Mustafa Dîb el-Bug. Dimaşk: Dâru İbn Kesîr 1987.
Şâfiî, Muhammed b. İdris. er-Risâle. Thk. Muhammed Seyyid Kîlânî. İstanbul: 1985.
Tahâvî, Ebu Cafer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Müşkili’l-âsâr. Thk. Şuayb el-Erneût. Beyrut: Müessesetü’-risale 1994.
Tılıb, Abdülhamid es-Seyyid. Garîbü'l-Kur'ân, Ricâluhû ve menâhicuhû min İbn Abbas ila Ebî Hayyân. Kuveyt: Vizâretü'l-evkaf ve'ş-şuûni’l-İslamiyye 1986.
Turgut, Ali. Tefsir Usulü ve Kaynakları, İstanbul: 1991.
Ülgen, Emrullah. Kur’ân’ın Yorumlanmasında İ‘râbın Rolü (İ‘râbu’l-Kur’ân). Ankara: Gece Kitaplığı 2015.
Yezîdî, Ebû Abdurrahman Abdullah b. Yahyâ b. Mübarek el-Adevi. Garîbu'l-Kur'ân ve tefsiruhu. Thk. Muhammed Selim Hac. Beyrut: 1985.
Zeccâc, Ebû İshak İbrâhim b. es-Seri b. Sehl. Meâni'l-Kur'an ve i'râbuhu. Thk. Abdülcelil Abduh Şelebi. Beyrut: 1988.
Zemahşerî. el-Keşşâf an hakâikı gavâmidı’t-Tenzîl ve uyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t-te’vîl. tsh. Muhammed Abdüsselam Şahin. 3. Baskı. Beyrut: 2003.
Zerkeşî, Ebû Abdullah Bedreddîn Muhammed b. Bahadır b. Abdullah. el-Burhân fî ulûmi’l-Kur’ân. Thk. Yusuf Abdurrahman Mar’aşlî v.dğr. 2. Baskı. Beyrut: Dâru’l-ma’rife 1994.
Zeydân, Corci. Târîhu âdâbi’l-lugati’l-arabiyye, Beyrut: Dâru’l-Fikr, 2005.