TÜRKİSTANLI AYDINLARIMIZIN SİYASİ VE YAYIN MÜCADELESİ: MUSTAFA ÇOKAYOĞLU VE ETRAFINDAKİLER

1917 Bolşevik İhtilalından sonra Türkistanlı siyasi aydınların bir kısmı Türkiye’ye gelmeye başladı. Türkiye’ye doğrudan gelenler arasında eski Buhara Cumhurbaşkanı Osman Kocaoğlu, Avrupa üzerinden gelenler arasında ise dönemin Orta Asya Müslümanlar Avami Cemiyetleri İttihadı Başkanı Zeki Velidi Togan ve eski Hokand Muhtariyet Reisi Mustafa Çokayoğlu’dur. 1925’de İstanbul’da bir araya gelen Türkistanlı aydınlar, oluşturdukları mücadele ve yazar kadrosuyla Sovyetlerin pençesinde kalan Türkistan halkının bağımsızlık mücadelesinin öncüsü oldular. Bunun için yurt içinde ve dışında (Türkistan’da, Türkiye ve Avrupa’da) çeşitli siyasi gazete ve dergiler yayınladılar. Bu gazete (Birlik Tuvi, Uluğ Türkistan vs.) ve dergiler (Yeni Türkistan ve Yaş Türkistan) o dönemi (1917-1924) anlamak ve yazarları tanımak için son derece önemli kaynaklardır. Çalışmamız; bu gazete ve dergilerin yayın editörlüğünü üstlenen başta Mustafa Çokayoğlu olmak üzere Osman Kocaoğlu ve Zeki Velidi Togan’ın yazılarından hareketle Türkistan’ın bağımsızlık hareketini içerecektir.

Anahtar Kelimeler:

1917 Bolşevik İhtilalı, Türkistanlı Aydınlar, Mustafa Çokayoğlu, Yeni Türkistan, Yaş Türkistan

-

The Political and Publishing Struggle of Turkistani Intellectuals:Mustafa Çokayoğlu and those around himAfter the Bolshevik revolution in 1917, some of the Turkistani political intellectuals started to come to Turkey. Among the ones who directly came to Turkey was former Buhara President Osman Kocaoğlu, and among those coming over Europe were Zeki Velidi Togan, the President of Awami Muslims League in the Middle East of the period and Mustafa Çokayoğlu, former * Yrd. Doç. Dr., Giresun Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi, Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Bölümü, (Din Sosyolojisi) email: rasim.bayraktar@giresun.edu.trhead of Hokand Autonomy. The intellectuals with their writerscame together in 1925 and became the pioneer of the struggle for the independence of the Turkistani community who were in the clutches of the Soviets .Therefore, they published several political newspapers and journals both in the country and abroad (in Turkistan, Turkey and Europe). This newspaper (Birlik Tuvi, Uluğ Turkistan,etc.) and journals (Yeni Turkistan and Yaş Turkistan) are really significant resources so as to understand the period (1917-1924) and to get to know the writers. Our study consists of Turkistan’s struggle for independence mainly based upon the articles of MustafaÇokayoğlu and those of Osman Kocaoğlu and Zeki VelidiTogan who were the editors of this newspaper and the journals.

Keywords:

1917 Bolshevik revolution, Turkistani intellectuals, Mustafa Çokayoğlu, New Turkistan, Young Turkistan,

PDF

___

Andican, A. Ahad, Cedidizm’den Bağımsızlığa Hariçte Türkistan Mücadelesi, Emre Yayınları, İstanbul 2003. Baysun, Abdullah Recep, Türkistan Milli Hareketleri,(Yayınevi belirtilmemiş), İstanbul 1943.
Benningsen, A, Lemerciler C. Quelquejay, Step’de Ezan Sesleri Sovyet Rejimi Altındaki İslamın 400 yılı, (Çev: Nezih Uzel ),Selçuk Yayınları, İstanbul 1981.
Copeaux, Etienne, Prometeci Hareket-Unutkan Tarih Sovyet Sonrası Türk Dili Alanı, (Haz. Semih Vaner), Metis Yayınları, İstanbul 1997.
Çağatay, Saadet, “Prof. Dr. Tahir Çağatay (27.03.1902-27.07.1984)”, Türk Kültürü, Ocak 1985, Sayı: 261, ss.55-58
// // Mustafa Çokay 1917 Yılı Hatıra Parçaları, Yaş Türkistan Neşriyatı, Ankara, 1988. // // Muhammed Ayaz İshaki, (Yayınevi belirtilmemiş) Ankara 1979.
Çağatay, Ülker, “Hokant ve Alaş Ordu Milli Hukumetleri ve Mustafa Çokayoğlu”, Türk Kültürü, 1971, Sayı:100, ss.381-385.
// // “Vaspominaniya”, Türkeli, Aralık 1951, ss.17-26
Çokayoğlu, M.Y., Eşinin Ağzından Mustafa Çokayoğlu, Yaş Türkistan Yayını Sayı:22, İstanbul 1972.
Hayit, Baymirza, Basmacılar Türkistan Milli Mücadele Tarihi (1917-1934), TDV Yayınları, Ankara 1997.
// // Türkistan Devletlerinin Milli Mücadeleleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995.
Kara, Abdulvahap, Mustafa Çokay’ın Hayatı ve Orta Asya Türk Cumhuriyetlerinin Bağımsızlığı Yolundaki Mücadelesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Mimar Sinan Üniversitesi SBE, İstanbul 2002.
// // Türkistan Ateşi:Mustafa Çokay’ın Hayatı ve Mücadelesi, Da Yayınları, İstanbul 2004.
Karakoç, Ercan, Atatürk’ün Dış Türkler Politikası, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2004.
Kocaoğlu, Timur, “Türkistan’da Türk Subayları”, Türk Dünyası Tarih Dergisi, İstanbul 1987, Sayı: 8, ss.45-48
// // “Orta Asya’dan Türkiye’ye Göçler”, 8-11 Aralık 2005 Uluslararası Göç Sempozyumu Bildirileri, Zeytinburnu Belediye Başkanlığı Yayınları No: 6, Haziran 2006,İstanbul, ss.153-158
Kırımer, Cafer Seydahmed, Rus Yayılımcılığının Tarihi Kökenleri, TDV Yayınları, Ankara 1997.
Öktem, A.Naim, “Buhara Cumhuriyetinin 50. Yıldönümü”, Türk Dünyası, EkimKasım-Aralık 1970, Sayı:19, ss. 36-38
Özdoğan, Güney Göksu, Turan’dan Bozkurt’a-Tek Parti Döneminde Türkçülük (1931-1946), İletişim Yayınları, İstanbul 2001.
Saray, Mehmet, Atatürk’ün Sovyet Politikası, Acar Yayınları, İstanbul 1987.
// // Atatürk ve Türk Dünyası, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1995.
// // Yeni Türk Cumhuriyetleri Tarihi, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1996.
Subkhanberdina, Ü, S. Davitov, “Kazak”, Kazak Ansiklopedisi, Almaata 1998. Şapolyo, E.B., “Atatürk ve Üç Kılıç”, Türk Kültürü, Kasım 1965, Sayı:37, ss. 86-87
Temir, Ahmet, 60 yıl Almanya (1936-1996) Bir Yabancının Gözü ile Geziler-Araştırmalar-Hatıralar, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1998.
Togan, Zeki Velidi, Hatıralar-Diğer Müslüman Doğu Türklerinin Milli Varlık ve Kültür Mücadeleleri, TDV Yayınları, Ankara 1999.
Turan, A.Şükrü, “Doğu Türkistan Milli Mücadelesinde Yaş Türkistan Dergisinin Hizmetleri”, Emel, Mayıs-Haziran 1997, No 100, ss.31-33
Tursun, Esen, “Mecmuamızın Tili Hakkında”, Yaş Türkistan, Berlin, Şubat 1932, Sayı:27, ss. 9-13
Volnıy Gorets Gazetesi, Tiflis 31 Aralık 1920, No:68, ss.1-6
Yarkın, İbrahim, “Buhara Halk Cumhuriyeti ve Bunun Ortadan Kaldırılarak Sovyetler Birliğine İlhakı”, Türk Kültürü, Şubat 1973, Sayı:124, ss. 242-253 Y.T. Kızıl Emperyalizm, Yaş Türkistan Yayını, İstanbul, 1958.
Yeni Türkistan Dergisi Çağatay, Tahir, “Alman Muharrirlerinin Türkistan İntibaati”, Yeni Türkistan, Sayı 28, Ekim 1930, ss.14-18;
// // “Türkistan’ın Tabii Zenginlikleri” Sayı 36, Haziran 1931, ss.4-8. Çokayoğlu, Mustafa, (Mustafa Şahkuli veya M.Ç) “Türkistan Meselesi”, Yeni Türkistan, Sayı 1, Haziran 1927, ss. 2-8;
// // “Sovyetlerin Türkistan’da Tatbik Ettikleri Milliyet Siyasetinin Nazari ve Ameli Cihetleri”, Sayı 1, ss. 9-16;
// // “Türkistan’da Siyasi İntibalar”, Sayı 2-3, Temmuz-Ağustos 1927, ss.6-8;
// // “Türkistan’ın İktisadiyatı”, Sayı 2-3, Temmuz-Ağustos 1927, ss. 17-21;
// // “Türkistan’da Sovyet Hükümetinin Açlık Siyaseti”, Sayı 4, Eylül 1927, ss. 8-11;
// // “Türkistan İstiklal Harekatına Karşı Buhara Emiri”, Sayı 5-6, Ekim-Kasım 1927, ss. 1-7;
// // “Türkistan’ı Açlık Tehdit Ediyor”, Sayı 5-6, Ekim- Kaasım 1927, ss. 7-10; // // “Hokand Muhtariyet Hakkında”, Sayı 7, Aralık 1927, ss. 7-11; // // “Türkistan’da Mokova İktisadi Siyasetinin Neticeleri ve Amele Meselesi”, Sayı 7, Aralık 1927, ss. 20-24;
// // “Rus Muhaceret Siyasetinin Yeni Devresi Müvacehesinde Türkistanlıların Vazifesi”, Sayı 8, Mart 1928, ss. 1-7;
// // “Rusların Muhaceret Siyaseti Hakkında”, Sayı 9, Nisan 1928, ss. 6-10;
// // “Rus-Çin İhtilalına Dair”, Sayı 23, Ekim 1929, ss. 3-7; M.Ç., “Turan Devleti Hakkında”, Sayı 26, Ocak 1930, ss. 6-10;
// // “Türkistan’da Pamuk Etrafında Güreş”, Sayı 27, Şubat 1930, ss. 11-17;
// // “Türkistan’da Milli Mücadele”, Sayı 29, Kasım 1930, ss. 2-4;
// // “Cellatlar Provokasyonu!”, Sayı 30, Aralık 1930, ss. 4-5;
// // “Mefkure Meydanında Güreş”, Sayı 32, Şubat 1931, ss. 10-14;
// // “Merkezi Asya Federasyonu Projesi”, Sayı 35, Mayıs 1931, ss. 1-5;
Erinkol, Salih, “Bugünkü Türkistan ve Türk Alemi”, Yeni Türkistan, Sayı 19-20, Nisan-Mayıs 1929, ss. 12-14;
// // “Rus Kılıcı Altında” Sayı 21-22, Haziran Temmuz 1929, ss.17-20;
// // “Çarın Bendeleri ve Biz”, Sayı 28, Ekim 1930, ss.7-10;
// // “Türkistan”, Sayı 29, Kasım 1930, ss.2-3;
// // “Sovyet Merkezinde Değişmeler”, Sayı 31, Ocak 1931, ss. 1-5; // // “İstismar Planı”, Sayı 32, Şubat 1931, ss.4-7;
// // “Moskovanın Giyotinleri”, Sayı 34, Nisan 1931, ss.3-5; // // “İstanbul’da Türkistan Günü”, Sayı 39, Eylül 1931, ss.11-14; İnan, Abdulkadir, “Kazakistan Ahvali”, Yeni Türkistan, Sayı 1, Haziran 1927, ss. 16-18; // // “Mefküre Kanday Payda Buladır?”, Sayı 4, Eylül 1927, ss. 11-15; // // “Kazak Kırgız İlinde Mefküre Mücadeleleri”, Sayı 5-6, Ekim-Kasım 1927, ss. 17-20; // // “Rus Menşeviklerinin Rusya’nın İstikbaline Dair Fikirleri”, Sayı 9, Nisan 1928, ss.15-17; // // “916 Senesi Türkistan Umumi Kıyamı” Sayı 14-15, Eylül-Ekim 1928, ss.17- 20; // // “Komünist Fırkasında Buhran”, Sayı 17, Ocak 1929, ss.1-4; Kazım, Mehmet, “Afganistan’da Son Vaziyet”, Yeni Türkistan, Sayı 17, Ocak 1929, ss.4-5; // // “Nadir Han Kimdir”, Sayı 24-25, Kasım Aralık 1929, ss.5-6; // // “Felek(şiir)”, Sayı 26, Ocak 1930, s.10; // // “Türk Güzeline (şiir)”, Sayı 27, Şubat 1930, s.10; Kocaoğlu, Osman, “Ay Tanrı”, Yeni Türkistan, Sayı 1, Haziran 1927, ss.8-9; // // “Türkistan’da Türk Edebiyatının Mefkürevi Tahvillerine Umumi Bir Nazar”, Sayı 1, Haziran 1927, ss. 26-29; // // “Milliyet ve Bolşevizm”, Sayı 2-3, Temmuz-Ağustos 1927, ss. 3-16; // // “Afganistan’da Terakki ve İngiliz-Rus Rakabeti”, Sayı 21-22, Haziran- Temmuz 1929, ss. 1-11; // // “Afganistan ve Türkistan”, Sayı 23, Ekim 1929, ss. 1-3; // // “Nasiyonalizim Önünde Bolşevizm İnhilal Ediyor”, Sayı 24-25, Kasım-Aralık 1929, ss. 1-4; // // “Bolşeviklerin Türkistan Kültürasına Karşı Olan İmhakar Siyasetleri ve Akamete Uğramak Arifesindedir”, Sayı 28, Ekim 1930, ss. 2-4; // // “Bolşevik Saflarında Milli Temayüller”, Sayı 30, Aralık 1930, ss. 1-2; // // “Moskova Türkistan Rençberlerini İğfal Ediyor”, Sayı 36, Haziran 1931, ss.1-2;
Oktay, Abdulvahap “Türkistan’da Mudafaa Haftasaı”, Yeni Türkistan, Sayı 5-6, Ekim-Kasım 1927, ss. 15-17; // // “Türkistan’da Milliyetçilik Neden İleri Geliyor”, Sayı 24-25, Kasım-Aralık 1929, ss. 10-16; // // “Türkistan’da Milliyet Mücadeleleri”, Sayı 28, Ekim 1930, ss. 10-14; // // “Türkistan’da Milliyet Mücadeleleri”, Sayı 29, Kasım 1930, ss.14-17; Togan, Zeki Velidi, “Türkistan ve İdil Havzasının Medeni Münasebetleri Tarihinden” Sayı 2-3, Temmuz Ağustos 1927, ss. 25-30; // // “Türkistan İktisadiyatında Yerli ve Rus Noktai Nazarları ve Aris-Simi Hattı”, Sayı 4, Eylül 1927, ss.15-21; // // “Türkistan İsmi, Hududu ve Mesahası Hakkında”, Sayı 5-6, Ekim Kasım 1927, ss. 30-36; // // “Türk Dünyasında Alfabe Meselesi” , Sayı 10-11-12, Mayıs Haziran Temmuz 1928, ss. 33-50; // // “18. ve 19. Asır Türk Tarihine Ait İki Eser”, Sayı 16, Kasım 1928, ss. 38- 44; Yeni Türkistan, “İfade”, İstanbul 1927, Sayı:1, s.1.