HADİS VE KELAM İLİMLERİ AÇISINDAN MÜŞRİK ÇOCUKLARININ AHİRETTEKİ DURUMLARI II “CEHENNEM VE TEVAKKUF GÖRÜŞLERİ ÖZELİNDE”

Müşrik çocuklarının ahiretteki durumları noktasında rivayetler arasında var olan tenakuzlar sebebiyle İslam literatüründe çok farklı görüşler ortaya çıkmıştır. Buna karşın onların, cennette ya da cehennemde olacaklarını söyleyen eğilimler ile tevakkuf yaklaşımı etrafında bir kümelenme bulunduğu da söylenebilir. Bu bağlamda çalışmada konuya dair malumatın fazlalığı sebebiyle cehennem ve tevakkuf görüşü üzerinden bir sınırlandırmada bulunulmuştur. Mevzunun daha çok çelişik gözüken hadisler sebebiyle karışık bir hal alması ve kelamî fırkalarda da bunun yansımalarının çok net bir biçimde görülmesi sebebiyle de Hadis-Kelam ilimleri üzerinden mesele tetkik edilmiştir. Makalede ilk olarak konuya ilişkin rivayetler belli bir sistematik içerisinde verildikten sonra hadis ulemasının görüşleri ve bunların değerlendirilmesi yapılmış akabinde ise kelamî fırkaların yaklaşımları ortaya konularak tenkidi bir bakışla yorumlanmaya çalışılmıştır. Konuya dair tüm metinler müştereken düşünüldüğünde müşrik çocuklarının cehennemde olduğu görüşünün hem müdafisinin çok olmadığı hem de temellendirmelerinin zayıf kaldığı tespit edilmiş, tevakkuf yaklaşımının ise kendi iç dinamikleri itibarıyla tutarlı gibi gözükse de bütüncül bir duruş sergileyemediği ve meseleyi ucu açık bıraktığı sonucuna varılmıştır.

SITUATION OF CHILDREN OF POLYTHEISTS IN HEREAFTER IN TERMS OF HADITH AND KALAM II “THE VIEWS THAT THEY ARE IN HELL AND THAT NO VERDICT”

Regarding the situation of of children of polytheists in the hereafter, very different opinions have emerged in the İslamic literature due to the contradictions among sound narrations. On the other hand, the children in question; It can also be said that there is a cluster around the tendencies that say they are in heaven or hell and those who adopt the tawaqquf approach. In this context, a limitation has been made on the views of hell and tawaquf due to the abundance of information on the subject. The issue has been studied through the sciences of Hadith-Kalam, as the subject is mostly confused due to the hadiths that seem contradictory and the reflections of this are clearly seen in the Kalam sects. First in the article; After the narrations on the subject were given systematically, the views of the hadith scholars and their evaluation were made. Subsequently, the approaches of Kalam sects were put forward and the criticism was interpreted with a view. When all the hadiths on the subject are considered jointly; It has been observed that there are few advocates of the hell view and that their foundations are weak. It has been concluded that even though the tawakkuf approach seems consistent in terms of its internal dynamics, it cannot take a holistic stance and leaves the issue open.

PDF

___

Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ. Kahire: Mektebetü’l-kudsî, 1351.
Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. nşr. Ebû Hâcir Muhammed Saîd Besyûnî. Beyrut: y.y., 1405/1985.
Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhu Mişkâti’l-Mesâbîh. Beyrut: y.y., 2001.
Ali el-Kârî, Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. Şerhu’l-Fıkhi’l-ekber. Beyrut: Dâru’l-beşâiri’l-İslâmiyye, 1998.
Âmidî, Seyfüddîn Alî b. Muhammed b. Sâlim es-Sa‘lebî. Ebkâru’l-efkâr fî usûli’d-dîn. thk. Ahmed Muhammed Mehdî. Kahire: Dâru’l-kütüb, 1423.
Aynî, Bedreddîn Mahmud b. Ahmed. Nuhabu’l-efkâr fî tenkîhi nebâhi’l-ehbâr. Katar: Vizâratu’l-evkâf, 2008.
Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Umdetü’l-kârî şerhu Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, ts.
Aytekin, Arif. “İslamda Müşrik Çocuklar Meselesi”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi - Atatürk Üniversitesi İslâmi İlimler Fakültesi Dergisi 30 (2008), 121-138.
Azîmâbâdî, Ebü’t-Tayyib Muhammed Şemsü’l-Hak b. Emîr Alî ed-Diyânüvî. Avnu’l-ma’bûd. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1415.
Bağdâdî, Abdülkahir b. Tâhir b. Muhammed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Pîr Nasrî. b.y.: Dâru’l-meşrik, 1992.
Beğavî, Muhyissünne el-Hüseyn b. Mes‘ûd b. Muhammed el-Ferrâ’. Meâlimu’t-tenzîl. thk. Muhammed Abdullah en-Nümer. Riyad: Dâru’t-tayyibe, 1997.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. es-Sünenü’l-kübrâ. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Sünenü’s-sağîr. Karaçi: Câmi’atu’d-dirâsâti’l-islâmî, 1989.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl. Sahîhu’l-Buhârî. Şam: Dâru İbn Kesîr, 2002.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Züheyr b. Nasr. 8 Cilt. b.y.: Dâru Tavki’n-Necât, 2. Basım, 1422/2001.
Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmail. et-Târihu’l-kebîr. b.y.: Dâiratu’l-meârifi’l-osmânî, t.y.
Bûsîrî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Ebî Bekr b. İsmâîl. İtḥâfü’l-ḫıyere bi-zevâʾidi’l-mesânîdi’l-ʿaşere. Riyad: Dâru’l-vatan, 1999. Harun. “Teklif Karşısında Çocukların Dünya ve Ahiretteki Durumu”. KADER Kelam Araştırmaları Dergisi 12/1 (Şubat 2014), 37-60.
Çetin, Rabiye. “Haricilik”. Kelam Tarihi ve Ekolleri. ed. Mehmet Evkuran. 55-75. Ankara: Bilay, 2018.
Dehlevî, Şah Veliyullah. Hüccetullâhi’l-bâliğa. Beyrut: Dâru’l-cîl, 2005.
Demirci, Selim. “Kelâmî Bazı İhtilafların Kaynağı Olarak Hadisler: Müslüman Olmayanların Bulûğ Çağına Ermeden Ölen Çocuklarının Ahiretteki Durumuna Dair Bazı Rivayetler”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi (İstanbul Yüksek İslâm Enstitüsü Dergisi) 50 (2016), 137-161.
Ebû Bekir Abdurrezzak b. hemmâm es-San’ânî. Musannefu Abdurrezzak. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmî, 1403.
Ebû Dâvud et-Tayâlisî, Süleymân b. Dâvûd b. el-Cârûd. Müsnedu Tayalisî. b.y.: Dâru’l-hicr, 1999.
Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebî Dâvud. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-arabî, t.y.
Ebû Ya‘lâ, Ahmed b. Alî b. el-Müsennâ et-Temîmî el-Mevsılî. Müsnedu Ebî Ya’lâ. Dımeşk: Dâru’l-me’mûn, 1984.
Ebu’l-Muîn Nesefî, Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid. Bahru’l-kelâm. çev. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
Elbânî, Nâsıruddîn. Sahîhu ve Da’îfu Süneni Ebî Dâvud. İskenderiye: Merkezu’n-nûr, t.y.
Elbânî, Nasîruddîn. Sahîhu ve Da’îfu Süneni Ebî Dâvud. İskenderiye: Merkezu’n-nûr, ts.
Esmer, Muntasır Nâsır Muhammed. el-Ehâdîsu’l-vâride fî masîri’l etfâli fi’l-âhire, ts. Eş’arî, Ebu’l-Hasen Ali b. İsmail b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfü’l-musallîn. Beyrut: y.y., 1990.
Eş’arî, Ebu’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. el-İbâne an usûlid’-diyâne. Beyrut: Dâru İbn Zeydûn, ts.
Eş’arî, Ebu’l-Hasen Alî b. İsmâîl b. Ebî Bişr İshâk b. Sâlim. Makâlâtü’l-İslâmiyyîn ve ihtilâfu’l-musallîn. b.y.: y.y., ts. https://ar.lib.eshia.ir/71432/0/1 Evgin, Abdulkadir. “Hadislerde ‘Fıtrat’ Kavramı ve ‘İslam Fıtratı’ Söyleminin Tenkidi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi I/1 (2003), 93-110.
Eyyûb, Abdulazîz Ruşeyd. “Masîru etfalil müşrikîn fi’l-âhirati”. Havliyyetü külliyeti’d-dirâsâti’l-islâmiyyeti’l-arabiyye 2/8 (2018), 957-1024.
Fahreddin Râzî, Muhammed b. Ömer b. Hüseyn. Mefâtihu’l-ğayb. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1420.
Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed. İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn. Beyrut: Dâru’l-marife, t.y.
Hâkim en-Nîsâbûrî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed. el-Müstedrek ʿale’ṣ-Ṣaḥîḥayn. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1990.
Hattâbî, Ebû Süleymân Hamd b. Muhammed b. İbrâhîm b. Hattâb. İ’lâmü’s-sünen. Mekke: Câmiatu Ummu’l-kurâ, 1988.
Hayrettin Karaman vd. Kur’an Yolu. Ankara: DİB Yayınları, 2020.
Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mecme’u’z-zevâid ve menbaʿu’l-fevâʾid. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1412.
Heysemî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Süleymân. Mevâridü’ẓ-ẓamʾân ilâ zevâʾidi İbn Ḥibbân. Dımeşk: Daru’s-sikâfeti’l-arabiyye, 1992.
Humeydî, Abdullâh b. ez-Zübeyr. Musnedu Humeydî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, t.y.
İbn Abdilber en-Nümerî, Ebû Amr Yusuf. el-İstizkâru’l-câmi’ li mezâhibi’l-fukahâi’l-emsâr ve ulemâi’l-aktâr. 9 Cilt. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2000.
İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. el-Ecvibetü’l-müstevʿibe fi’l-mesâʾili’l-müstaġribe fî kitâbi’l-Buḫârî. Riyad: Vakfu’s-selâm, 2004. İbn Abdilber, Ebû Ömer Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdillâh b. Muhammed. et-Temhîd limâ fi’l-Muvaṭṭaʾ mine’l-meʿânî ve’l-esânîd. çev. Mustafa Ulvi. Mağrib: Vizâratu’l-evkâf, ts.
İbn ’Adî, Ebû Ahmed Abdullāh b. Adî b. Abdillâh el-Cürcânî. el-Kâmil fî ḍuʿafâʾi’r-ricâl. Beyrut: Dâru’l-fikr, 1988. İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen b. Hibetillâh. Mu’cemu’ş-şuyûh. Dımeşk: Dâru’l-beşâir, 2000.
İbn Battâl, Ebü’l-Hasen Alî b. Halef b. Abdilmelik. Şerḥu’l-Câmiʿi’ṣ-ṣahîḥ. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 2003.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-Bâri bi şerhi imâm Ebî Abdillâh Muhammed b. İsmâil el-Buhârî,. Beyrut: Dâru’l-marife, 1379.
İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Fethu’l-Bâri bi şerhi imâm Ebî Abdillâh Muhammed b. İsmâil el-Buhârî,. Riyad: Mektebetu Melik Fahd, 1421.
İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed b. Saîd b. Hazm el-Endelüsî. el-Fasl fi’l-milel ve’l-ehvâ ve’n-nihal. Kahire: Mektebetü’l-hâncî, ts.
İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîhu İbn Hibbân. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1993.
İbn Kayyım el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb. Tarîḳu’l-hicreteyn ve bâbü’s-saʿâdeteyn. Kahire: Dâru’s-selefiyye, 1394.
İbn Melek, Muhammed b. Abdüllatif er-Rûmî el-Hanefî. Şerhu Mesâbihi’s-sünne. Kuveyt: Vizâratu’l-evkâf, 2012.
İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn. Mecmû’ul-fetâva. b.y.: Dâru’l-vefâ, 2005.
İbn Teymiyye, Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn. Kitâbu’l-îmân. thk. Muhammed Nâsiruddîn el-Elbânî. Ammân: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1996.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî. el-ʿİlelü’l-mütenâhiye fi’l-eḥâdîs̱i aḫbâri’l-vâhiye. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 1403.
İbnü’l-Cevzî, Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed. el-Keşf li-müşkili’ṣ-Ṣaḥîḥayn. Riyad: Dâru’l-vatan, 1997.
İshâk b. Râhuye, Ebû Ya‘kūb İshâk b. İbrâhîm b. Mahled et-Temîmî. Müsnedü İshâk b. Râhuye. Medine: Mektebetü’l-eymân, 1991.
Kâdî Abdülcebbâr, Abdülcebbâr b. Ahmed b. Abdilcebbâr el-Hemedânî. Şerhu’l-usûli’l-hamse. çev. İlyas Çelebi. İstanbul: TÜYEK, 2013.
Kâdî Iyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. İkmâlü’l-Muʿlim bi-fevâʾid fî şerḥi Ṣaḥîḥi Müslim. Kahire: Dâru’l-vefâ, 1998.
Kastallânî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşadü’s-sâri li şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Mısır: Matbaatü’l-kübrâ, 1323.
Kastallânî, Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşâdü’s-sârî li şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Mısır: el-Matbatü’l-kübra’l-emîriyye, 1323.
Keşmîrî, Muhammed Enver Şâh Hüseynî. Feyżü’l-bârî ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2005.
Kirmânî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Yûsuf b. Alî. el-Kevâkibû’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru İhyâi Turâsi’l-Arabî, t.y.
Kirmânî, Muhammed b. Yusuf b. Ali b. Saîd. el-Kevâkibü’d-derârî fî şerhi Sahîhi’l-Buhârî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, 1981.
Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Mâlik b. Ebî Âmir el-Asbahî el-Yemenî. Muvatta. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, 1985.
Mâzerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Alî b. Ömer et-Temîmî es-Sıkıllî. el-Muʿlim bi-fevâʾidi Müslim. Tunus: Dâru’t-Tûnûsiyye, 1988.
Menâvî, Muhammed b. İbrahim. Keşfu’l-menâhic ve’t-tenâkîh. Beyrut: Dâru’l-arabiyye, 2004.
Moğultay b. Kılıç, Abdullah. İkmâlü Tehzîbi’l-Kemâl. Riyad: el-Fâruku’l-hadîsiyye, 2001.
Molla Gürânî. el-Kevs̱erü’l-cârî ilâ riyâżi eḥâdîs̱i’l-Buḫârî. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-arabî, 2008.
Mukâtil, Mukâtil b. Süleymân b. Beşîr el-Ezdî el-Belhî. Tefsîru Mukâtil b. Süleyman. thk. Abdullah Mahmud. Beyrut: Müessestü’t-târîhi’l-Arabî, 2002.
Mürtezâ, Alî b. el-Hüseyn b. Mûsâ b. Muhammed eş-Şerîf el-. Resâilü’ş-Şerîf el-Mürtezâ. Kum: Dâru’l-Kur’âni’l-Kerîm, ts.
Müslim, Ebu’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. Muhammed Fuâd Abdulbaki. Beyrut: Dâru ihyâi’t-turâsi’l-Arabî, ts.
Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. nşr. Muhammed Fuâd Abdülbâkī. Kahire: y.y., 1374-75/1955-56.
Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünenü’n-Nesâî. Riyad: Mektebetü’l-meârif, t.y.
Nesefî, Meymûn b. Muhammed b. Muhammed b. Mu‘temid Ebu’l-Muîn. Bahru’l-kelâm, çev. Yusuf Arıkaner. İstanbul: Endülüs Yayınları, 2019.
Öztürk, Yunus. “Giriş Yerine İslam Düşüncesinde Cennet ve Cehennemin Ebediliği Tartışmaları”. Rahmet-i İlâhiyye Burhanları ve İnsanların Akîde-i İlâhiyyelerine Bir Nazar. 11-38. Ankara: Ankara Okulu, 2019.
Pezdevî, Muhammed b. Muhammed b. el-Hüseyn b. Abdilkerîm. Usûlü’d-dîn. thk. Hans Peter Lens. Kahire: Li’l-mektebetü’l-Ezheriyye li’t-turâs, 2003.
Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. et-Tevşîḥ ʿale’l-Câmiʿi’ṣ-ṣaḥîḥ. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 1998.
Şehristânî, Muhammed b. Abdilkerîm b. Ahmed. el-Milel ve’n-nihal. thk. Muhammed Bedrân. Kum: eş-Şerîf er-Rızâ, 1364.
Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. Mu’cemu’l-evsât. Kahire: Dâru’l-harameyn, 1415.
Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. Mu’cemu’l-kebîr. Musul: Mektebetü’l-ulûm, 1983.
Taberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. Müsnedü’ş-Şâmiyyîn. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1984.
Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed b. Selâme el-Ezdî el-Hacrî el-Mısrî. Şerhu Müşkili’lâsâr. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1415.
Takıyyuddin Muhammed. el-Kavlu’l-müstebîn fi hukmi etfali’l-müşrikin. b.y.: y.y., t.y. Taşdemir, Ahmet. “Müslüman Çocukların Ahiretteki Durumları”. Kelâm Araştırmaları Dergisi XI/1 (2013), 501-509.
Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. Sünenü’t-Tirmizî. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-islâmî, 1996.
Ukberî, Ebü’l-Bekā Muhibbüddîn Abdullāh b. el-Hüseyn b. Abdillâh. İtḥâfü’l-ḥas̱îs̱ bi-iʿrâbi mâ yüşkilü min elfâẓi’l-ḥadîs̱. b.y.: Dâru İbn Receb, 1998.
Vellevî, Muhammed b. Ali b. Adem b. Musa. el-Bahru’l-muhîtu’s-seccâc fî şerhi Sahîhi’l-İmam Müslim b. el-Haccâc. b.y.: Dâru İbni’l-Cevzî, 1436.
Yavuz, Yusuf Şevki. “A'râf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Ankara: TDV Yayınları, 1991. 3/ 259.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Târîhu’l-islâm ve vefeyâtu meşâhir ve’l-a’lam. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-islamî, 2003.
Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân Zehebî. Siyeru a’lâmi’n-nübelâ. Beyrut: Müessesetü’r-risâle, 1982.
Zekeriyâ el-Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî. Tuḥfetü’l-bârî ʿalâ bi-şerḥi Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî. Riyad: Mektebetü’r-rüşd, 2005.